وبلاگ

:

 

این تحفیق در صدد است، از طریق چشم‌انداز جامعه شناختی جوامع شیعی، نگاهی نو و متفاوت را  در حوزۀ جامعه شناسی نسبت به شیعیان مطرح سازد. بررسی منطقی، علمی و واقع‌بینانۀ جریان‌های عمدۀ شیعی در عراق معاصر، با توجّه به شاخص‌هایی نظیر قدرت‌یابی جریان‌های شیعی، وجود رهبران تأثیرگذار و جهت‌گیری‌های دینی و حضور مردمی، ناگزیر می کند.

 

در حوزه سیاسی، قانون، حقوق شهروندی، مشاركت سیاسی و حق اكثریت و به دنبال آن تفكر ناسیونالیستی و ایجاد دولت‑ ملت‌های جدید و انقراض خلافت اسلامی مسایلی بودند كه در قالب امواج توفندۀ فراگیری، جوانان مسلمان و شیعه عراقی را در خود جذب می‌کرد اما علی‌رغم دشواری موجود، ظهور جریان‌های شیعی اسلام‎گرا ویژگی عمدۀ توسعه سیاسی و اجتماعی عراق بود؛ اندیشۀ شیعی در عراق توانست مقاومت فكری و فرهنگی مناسبی را بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و حاكمیّت سیاسی تفكّر شیعی، در قالب گروه‌های معارض از خود نشان دهد.

 

امروزه سرنگونی صدام و تغییر ارزش‌ها و ترجیحات سیاسی مبتنی بر ایدئولوژی بعث، فضای جدیدی فراهم ساخته، که باعث شده است تحولات سیاسی جدیدی مبتنی بر ارزش‌ها و قواعد مردم‌مدار شکل گیرد. درک تحوّلات عراق در چند دهۀ اخیر و مخصوصاً پس از صدام، بخش مهمی از آینده این سرزمین را رقم خواهد زد.

 

تحوّلات اخیر، بنیادی و در راستای بازیابی هویت دینی و متفاوت از اتفاقات علمی و عملی پیشینی جامعۀ شیعی عراق در دوره معاصر است. اگرچه نقش اشغال‌گران در سقوط صدام نیز از عوامل تسهیل‌کنندۀ وضعیت نوین شیعیان عراق قابل ارزیابی است امّا تنها عقبۀ اجتماعی نزدیک به مبانی این تحرّکات، انقلاب اسلامی ایران است؛ بنابراین تبیین نقش شیعیان در تحولات نوین عمومی و راهبردی عراق، با توجه به ماهیت دینی پر رنگ این جریان‌ها ضروری می کند.

 

فصل اول: کلیات

 

بیان مسأله:

 

امروزه به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیعیان در کانون توجّهات بین‌المللی قرار گرفته‌اند؛ به ‌وضوح نمونه‌ی آن را می‌توان در مطالعات اسلامی و تحلیل‌های آکادمیک دید، آنجا که  در کنار دیدگاه‌های جریان اکثریتی اسلام، نقطه نظر شیعیان نیز می‌آید. نقش شیعیان چه در کشورهایی که اکثریت جمعیّت را تشکیل می‏دهند و چه در میان کشورهایی که اقلّیت قابل ملاحظه‏ای را به وجود می‏آورند، نقشی تعیین‌کننده بوده‌است. البته روز به روز بر پر رنگ‌ شدن این تأثیرات در سطح دنیا افزوده می شود[1].

 

در چند دهه گذشته، اسلام‌گرایان در شکل احزاب و جریان‌های گوناگون که بیش از سیصد گروه در خاورمیانه و شمال آفریقا تخمین زده می‌شوند[2]، به واسطه‌ی مجموعه‌ای از تحوّلات و همچنین تلاش‌های خود، در کانون صحنه‌ی فعالیت‌های سیاسی در کشورهای این منطقه قرار گرفته‌اند. حضور آنها نیز خیلی تازگی نداشته و پیشینه‌اکثر آنان به دهه‌ های قبل باز می‌گردد. این نیروها حتّی در اوج ملّی‌گرایی در خاورمیانه نیز به حیات خود ادامه دادند و به عنوان رقیب ملّی‌گرایان برای رویارویی با پیشروی کمونیسم در منطقه مطرح بودند.[3] «در دهه‌ های اخیر تحقّق انقلاب اسلامی ایران نه تنها در عراق شیعی بلکه نقش تعین‌کننده‌ای را در بازیابی هویت شیعی در یک مقیاس جهانی و در میان کلّ مسلمانان جهان ایفا کرده است.» از آنجاییکه جریان‌های عمدۀ شیعی پس از سقوط صدّام در پی دستیابی به سهم بیشتر و تأثیرگذارتری از قدرت سیاسی و ایجاد امنیّت و ثبات در عراق جدید با اتّکای به عنصر جمعیت اکثری‌شان به عنوان گروه مسلّط در حاکمیت هستند بنابراین، پژوهش حاضر جهت شناختی دقیق از این جریان‌ها به بررسی ابعاد گوناگون آن‌ ها اعم از زمینه‌های اجتماعی پیدایش آن‌ ها، پیشینه، رویکردهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و نیز  نقش آنها در سپهر سیاست و قدرت امروز عراق با رویکردی جامعه شناسانه می‌پردازد.

 

اهمیت و ضرورت تحقیق:

 

فراهم آمدن شرایط مناسب جهت مطالعه جامعه‌شناختی جمعیّت‌های شیعی پراکنده در جهان در قالب معرفت میان‌رشته‌ای شیعه‌شناسی در

 فضای دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران  و  در سطوح آموزش عالی کشور، زیر نظر اساتید خبره‌ای که اقدام به راهنمایی دانشجویان علاقه‌مند مطالعات شیعه شناسانه می‌کنند، اهمیّت پرداختن به جمعیت‌های شیعی همچون شیعیان عراق و جایگاه امروز آنها را در صحنۀ نوین عراق برجسته می کند. زیرا قرار گرفتن عراق در زمرۀ کشورهایی که جمعیت شیعی در آن، اکثریت محسوب شده از یک سو، و طغیان موجی از جریان‌ها و ائتلاف­های سیاسی‑ اجتماعی موافق و مخالف قدرت‌گیری شیعیان برای کسب جایگاه مناسب خود در عراق، و علاقه‌ی بیشتر و قوی‌تر جریان‌های عمدۀ شیعی در عراق، برای ورود به رقابت‌های انتخاباتی و سیاست پارلمانی از سوی دیگر ما را جهت انتخاب این کشور و شیعیان آن رهنمون شده است. تاریخ معاصر عراق مخصوصاً در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نشان می‌دهد که «موج اسلام‌خواهی در عراق چهره‌ای شیعیانه»[1] داشته‌است. سرنگونی صدام وتغییر ارزش­ها و ترجیحات سیاسی مبتنی بر ایدئولوژی بعث، فضای جدیدی فراهم ساخته است که روند­ها و رویداد­های سیاسی جدیدی مبتنی بر ارزش­ها و قواعد مردم­مدار شکل گیرد. امروزه درک روندهای عراق پس از صدّام بخش مهمی از آینده این سرزمین را رقم خواهد زد. در عراق نوین افراد، طیف­ها و جریان­های سیاسی مؤثر و مهمی ظهور کرده ­اند که گرچه تجربۀ جدیدی از حکومتداری است، امّا ریشه در باورها، اندیشه­ها و مؤلفه­ های تمدنی و کهن شیعیان عرق دارد. اگر بخواهیم به جریان‌های شیعی با توجه به جغرافیای مذهبی بپردازیم اولویت و ضرورت ایجاب می‌کند پژوهشی مستقل درباره عراق و محیط شیعی آن  صورت پذیرد. بنابر ادّعاهای موجود در فضای مجازی[2] و یک آمار ارائه شده، عراق جزء 4 کشوری است که شیعیان اکثریّت جمعیّت آن را تشکیل می‌دهند[3]؛ همچنین شیعیان عراق، علاوه بر نفوس جمعیّتی‌شان، از نظر تأثیر فکری و ایدئولوژیک، مهمترین گروه شیعه در جهان عرب به شمار می‌روند. حمله به عراق و عواقب اشغال آن توسّط نیروهای نظامی به رهبری آمریکا به اکثریت شیعیان عراق فرصت داد تا به لحاظ سیاسی خود را تقویّت کنند. ظهور آگاهی‌های سیاسی قوی در میان شیعیان عراق به دنبال شکست سلطۀ اقلیّت سنّی‌تبار و بعثی صدّام حسین در این کشور، توجّه همگان را به اهمیّت هویّت اجتماعی در شکل‌گیری توسعۀ سیاسی کشور جلب نمود.[4]

 

از طرف دیگر تحوّلات کشور عراق و نقش شیعیان برای جمهوری اسلامی ایران از اهمیّت فراوانی برخوردار است؛ زیرا این تحوّلات تأثیر به سزایی در امنیت و منافع ملّی آن بر جای خواهد گذاشت[5]؛ ادامۀ حاکمیّت آنها برای شیعیان ایران از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار است زیرا پیوندهای مذهبی فراوانی بین شیعیان ایران و عراق و نیز ارتباطاتی عمیق مابین حوزه‌های علمیّه نجف، قم، خراسان و اصفهان در طول تاریخ اسلام وجود داشته است. حال اینکه جریان‌شناسی برای مدیریت فکری و مهندسی فرهنگی یک جامعه بدیهی‌تر از آن است که نیاز به توضیح داشته باشد در عین حال یک جریان‌شناسی اجتماعی قابل ‌قبول را می‌توان شامل: معرّفی مهمترین جریان‌ها، و بیان مؤلفه‌ها و دیدگاه‌ها آنها، شخصیت‌های اصلی و تأثیرگذار، محتوای جریان و رویکرد آنها به تحوّلات جاری دانست. بنابراین ضروری می کند به دلیل مسائل مذکور تحقیقاتی قوی در جهت پویایی این روابط و اهمیّت آنها صورت بگیرد.

 

اهداف تحقیق:

 

هدف از این پژوهش انجام کاری روشمند در حوزه جامعه‌شناسی جریان‌های شیعی است که تا به حال با این موضوع و با توجه به بررسی‌های انجام شده در مراکز متعدد دانشگاهی و پژوهشی، مرتبط با شیعیان عراق صورت نگرفته است. پژوهش‌های صورت گرفته بیشتر در حوزۀ علوم سیاسی و تاریخی و در بافت کلّی کشور عراق بوده است.

 

کشور عراق به عنوان اوّلین کشور شیعه نشین در جهان عرب مهمترین گروه شیعه عرب محسوب می شود که از نظر درصد جمعیتی، موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیکی این کشور در همسایگی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد؛ بررسی، تحلیل و شناخت اوضاع جریان‌های عمدۀ شیعی در عراق معاصر با وجود معادله‌های سیاسی اجتماعی جدید می‌تواند کمکی به شناخت بهتر زمینه‌های همکاری متقابل بین شیعیان ایران و عراق باشد. سیاستگذاری‌های امنیتی، اطلاعاتی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی  جمهوری اسلامی ایران و نیز بازنگری سیاست‌ها و سوق دادن راهبردها از دلایلی است که انجام مطالعات و تحقیقات کاربردی را در این منطقه ضروری می نماید. ازجمله :

 

1- وجود اکثریت شیعه‌ی امامیه در ساختار جمعیتی این کشور و ابتلائات موجود برای این جمعیت اکثریتی

 

2- بزرگترین کشور شیعی عرب‌زبان دنیای اسلام

 

3- همجواری با ترکیه، سوریه، و عربستان و نقش به سزای عراق پس از سقوط صدّام در معادلات منطقه در میان کشورهای عربی

 

4- وجود مبانی نظری مشترک مذهب شیعه و اشتراکات تاریخی‑ فرهنگی

 

5- رویکردهای مختلف اسلامگرایان و تمایل به جمهوری اسلامی ایران، چراکه ایران ام‌القرای جهان تشیع محسوب می شود.

 

6- مناقشات داخلی، خطر دخالت‌ گروه‌های سلفی و حملات تروریستی در شهرهای عراق به ویژه در عتبات عالیات

 

7- حضور مستمر آمریکاییان به انحاء مختلف در عراق

 

8- حضور نیروهای ناتو و سازمان های بین المللی، نظامی و امنیّتی غرب، در این کشور

 

دلائل مشخص‌تری هستند که موجب شد، مطالعه «بررسی اوضاع احزاب و جریان های عمده شیعی عراق معاصر» را در اولویّت تحقیقاتی قرار دهیم.

 

[1]. حاتم، قادری، پراکسیس (تعاطی) اندیشه سیاسی و فعل سیاسی در خاورمیانه، تهران، مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، 1386، ص 104.

 

[2] . گراهام فولر و رند رحیم فرانکه، شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، مترجم خدیجه تبریزی، موسسه شیعه شناسی، زمستان1384، قم،ص183

 

[3] . گنجینه، ترجمه و تنظیم حسین بهرامی، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام، شمارۀ 33، آذرماه 1388، ص 10/ محمود تقی‌زاده داوری، گام اوّل گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، موسسه شیعه شناسی، قم، 1390، ص44

 

[4] . راجر شاناهان، “توسعه سیاسی شیعه در عراق: حزب اسلام الدعوه”، سامان سیاسی در عراق جدید، (ترجمه سید ناصر میری)، پاییز 1387، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، صص255-256

 

[5] . حسن تلاشان ، “دورنمای ژئوپلتیک شیعه عراق”؛ فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه شناسی، سال هشتم، شماره 31، پاییز 1389، ص110

 

[1] . محمود تقی زاده داوری ؛ شیعه در جهان امروز، درس، پاییز 1389. دانشگاه قم

 

2. John P.. Entelis, ”Islamism, Democracy And The State In The Maghreb: The Case Of Algeriaˮ, Testimony In A Hearing On Islamic Fundamentalism In Africa And Its Implications Before The House Subcommittee On Africa, Committee On Foreign Affairs, House Of Representatives, 102d Congress, 2d Session, 1992, P.82

 

[3] . مهسا ماه‌پیشانیان، “اسلام‌گرایی در خاورمیانه؛ دسته‌بندی‌ها، نیروها و مشارکت سیاسی”، خاورمیانه8 ( ویژه اسلام‌گرایی و بیداری اسلامی در خاورمیانه)،موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران،1390،  ص13

 

[4] . محمود تقی زاده داوری، ،همان، 1389،