وبلاگ

:

 

 

            آدمی به حکم فطرت خویش، نوع دوستی و دیگر خواهی را ارج می‌نهد و از تماشای رنج بینوایان آزرده خاطر می­گردد و جان خویش را با یاری محرومان آرامش میبخشد. تاریخ و فرهنگ، آئین ما با وقف و خیر اندیشی واقفان و بیدار دلانی در آمیخته است که نام وی را بر صحیفه ایثار و رادمردی رقم زده­اند (شاکر ، 1373 ص87).

 

 

             انسان امروز همچون نیاکان خویش به خوبی در یافته است بسیاری از معضلات که در زمینه‌های مختلف گریبان­گیر مردم یک جامعه است تنها از طریق دستگاه­های اجرایی قابل حل نبوده و مشارکت و معاضدت و یاری خود مردم را می­طلبد. اگر وقف در جامعه نهادینه شود افراد خیر و نیکوکار بخش قابل توجهی از کمبودها و تنگناهای جامعه را خودشناسی کرده و اموال و دارایی­ های خود را داوطلبانه در جهت رفع آن‌ ها به کار خواهند بست. متاسفانه این نهاد‌های مردمی با وجود برخورداری از قدمت و سابقه پر افتخار تاریخی آن گونه که شایسته است فراگیر نشده و نقش و  تأثیرات فرهنگی و تربیتی آن در ابعاد گوناگون تا حدودی مکتوم و مستور مانده است. در اجرای برنامه‌های بلند مدت و میان مدت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آنچه ذهن برنامه ریزان را بیشتر به خود مشغول می­ کند، محدودیت‌های منابع در مقابل مصارف بی حد و حصر است. در نتیجه کشورهایی در این امر موفق خواهند بود که بتوانند از تعدد و تنوع مالی برخوردار باشند. در کشور ما درآمدهای بالقوه موقوفات در صورت شناسایی کامل بهره برداری بهینه می‌تواند به طور مستقیم و غیر مستقیم بخشی از نیازهای کشور را تامین کند. یکی از ابعاد وقف بعد اقتصادی آن است در این تحقیق سعی شده است گوشه‌ایی از وقف با رویکرد اقتصادی آن مورد توجه قرار گیرد ( خمینی، 1376).

 

 

وقف بارزترین و روشن ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات صالحات است که منشا خدمات فراوان اقتصادی، رفاهی، و بهداشتی در جامعه گردیده است. وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه و … در سراسر کشورهای جهان شاهد و گواه آن است( دریکوند، 1386).

 

 

با این اوصاف بدیهی است توصیه فرهنگ وقف و تلاش برای دست یابی و موفقیت آن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان یکی از مسائل و دل مشغولی‌های مسئولان و صاحب نظران در کشورهای اسلامی و برخی کشورهای غیر اسلامی می­باشد( ارجمند نیا، 1380،ص 10).

 

 

 

 

 

فصل اول: کلیات پژوهش

 

 

1-1 تعریف مسئله و اهمیت آن

 

 

وقف که درآن اصل مال یا ملك می­ماند و منافع و عواید آن در امور عام­ المنفعه مصرف می­ شود در ساماندهی زندگی فردی و اجتماعی نقش فراوانی دارد.

 

 

نماد وقف در ادوار گذشته نیز وجود داشته و پس از اسلام با  تأثیر از جهان­بینی اسلامی به صورت جهت دار مطرح می­ شود. هم­چنان که در صدر اسلام نیز مسبوق است بسیاری از موقوفات نه تنها به عنوان پشتوانه اقتصادی نظام اسلامی محسوب می­شوند بلکه در کم کردن فاصله طبقاتی و نهایتا تامین عدالت اجتماعی نقش مؤثری را ایفا می­ کند. در مجموع با نهاد وقف که در آن مالکیت خصوصی به نوعی مالکیت عمومی تبدیل می­ شود مراکز مختلف آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و اقتصادی ایجاد می­گردد که این امر در شهرنشینی جوامع که از مؤلفه­ های توسعه اقتصادی است نقش قابل توجهی دارند؛ و به شهرها نوعی برجستگی دینی، تاریخی و اقتصادی خواهد بخشید و توسعه را همراه با عدالت اجتماعی به ارمغان خواهد آورد( شاکر 1373، ص 87 ).

 

 

براساس  تأثیری که فرهنگ وقف در ماندگاری و پایایی توسعه اقتصادی دارا می­باشد می‌تواند در پیشبرد اهداف توسعه پایدار نقش موثری را ایفا نماید.  توسعه پایدار در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست است. توسعه پایدار چهار جنبه دارد: پایداری در منابع طبیعی ، پایداری سیاسی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی، در حقیقت توسعه پایدار تنها بر جنبه زیست محیطی اتفاقی تمرکز ندارد بلکه به جنبه­ های اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه می­ کند .توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است( دانشنامه حقوق اقتصادی ، 1391، ش 1).

 

 

یکی از عوامل مهم توسعه و پیشرفت در هر جامعه آموزش و پرورش است. تاریخ آموزش و پرورش در ایران به دوران­های باستانی و آریایی­های نخستین می­رسد. در دوره مادها، کودکان و نوجوانان راه و رسم زندگانی و کار و جنگاوری را درخانه و قبیله می­آموختند. آموزش رسمی مخصوص روحانیان بود و مردم دیگر از خواندن و نوشتن بی­بهره بودند. در دوران هخامنشی آموزش رسمی ویژه موبدان، شاهزادگان و دولتمردان بود. اما چون در آیین زرتشت آموزش و پرورش مهم شمرده می­شد، مردم ایران اخلاق و مهارتهای سودمند را به فرزندان خود آموزش می­دادند . در دوره ساسانی فرهنگ و تمدن ایرانی به شرق و غرب گسترش یافت اما هنوز هم آموزش به گروهی خاص محدود می­شد (مستوفی، 1377، ص3).

 

 

 

 

با ورود اسلام به ایران تحولاتی در نحوه آموزش به وجود آمد. با توجه به اهمیتی که اسلام به شریعت و عدالت اجتماعی و تجلی ارزشهای انسانی نهاد موجب گسترش و ارتقاء سطح آموزش برای اقشار مختلف جامعه گردید( فصل نامه تاریخ اسلام ، 1391 ، ش5).

 

 

ازجمله مواردی که پس از ورود اسلام به ایران مورد توجه قرارگرفت هنر و معماری ایران است. با توجه به رویکرد عدالت محوری اسلام و اینکه تمام افراد جامعه می‌توانند به طور یکسان از امکانات جامعه بهره مند شوند، بناهای عام­ المنفعه و عملکردهای جدید به وجود آمد که از جمله می‌توان به فضاهایی مانند: مساجد، آب انبارها، حمام و کاروانسراها و… اشاره کرد. وجود این فضاها و عملکردهای جدید باعث ایجاد هنر و معماری نوین گردید که با ارتقای معماری گذشته و به کارگیری اصول مبانی اسلام هنر و معماری ایرانی اسلامی را شکل داد (خطیبی، 1390).

 

 

مساجد، مدارس و حوزه های علمیه جزء اولین فضاهای آموزشی بوده ­اند، حوزه‌های علمیه از آن دسته فضاهایی بودند که محل اسکان و تحصیل دانش آموختگان توامان در یک مجموعه قرار داشت. این گونه فضاها طی سال­ها با به وجود آمدن مؤسس ات و مجتمع‌های دانشگاهی ارتقاء یافت اما همواره معایب و کاستی‌هایی به همراه داشته اند.

 

 

حال با توجه به مباحث یاد شده سوال این است که چگونه می‌توان با بهره­وری از رویکرد اقتصادی توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف موجب ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی شویم؟

 

 

1-2 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

 

انجام تحقیق در هر زمینه علمی، به دلایل مختلفی صورت می‌گیرد، از جمله این دلایل می‌توان به گسست دانش در آن زمینه یا نبود تحقیق جامع اشاره کرد. تحقیق حاضر از جمله تحقیقات بکر و جدید است که تا بحال انجام نشده است و ضروری است که به آن پرداخته شود.

 

 

تاکنون موضوع وقف و موقوفات از ابعاد مختلفی چون فقهی، حقوقی، قضایی و اعتقادی بررسی شده و بعضی از پژوهش­ها بر تأثیر آن‌ ها بر محیط­های شهری و روستایی تأكید دارند. اما در زمینه تأثیر وقف در نظام آموزشی به ویژه شهر شیراز پژوهشی صورت نگرفته است. در پژوهش حاضر این موضوع به شكل مبسوط و كامل با مؤلفه­ های تحقیق بررسی شده است.

 

 

از دیگر دلایل اهمیت تحقیق در ارتباط با موضوع مورد مطالعه، نیاز به ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی و برآورده کردن آن از طریق توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف است.

 

 

1-3 اهداف تحقیق

 

 

1-3-1 اهداف کلی:

 

 

هدف اصلی از طراحی شهرک دانشجویی، علاوه بر اینکه پاسخگوی نیازهای ساکنین در مقیاس شهری– کشوری است، موجب زنده نگاهداشتن هنر اصیل ایرانی در شهر شیراز می‌گردد.

 

 

طراحی این مجموعه با هدف احیای فصل مشترک فرهنگ وقف و معماری و معرفی و انتقال این میراث از گذشتگان به نسل­های آینده.

 

 

ایجاد مکانی جهت رسیدن به یک کیفیت محوری در فضای معماری که سبب ایجاد بهبود شرایط آموزشی در چهارچوب فرهنگ وقف و توسعه پایدار اقتصادی می‌شود.

 

 

1-3-2 اهداف اختصاصی:

 

 

این مجموعه علاوه بر آموزش و ایجاد مکانی برای پرورش بدون دغدغه مالی برای دانشجویان در شهر شیراز، اهداف اختصاصی زیر را دنبال می‌کند:

 

 

ـ ایجاد مکانی جهت معرفی پیشینه فرهنگی- هنری شیراز هم در هنر و هم در معماری .

 

 

ـ ایجاد مکانی جهت احیاء و حفظ فرهنگ وقف.  

 

 

ـ اشتغال­زایی و افزایش اشتغال. ایجاد مکانی که موجب تعامل هرچه بیشتر بین هنرمندان، وقف کنندگان و جامعه شود.

 

 

ـ ایجاد شهرکی متناسب برای زندگی موقت وشرایط رفاهی و اجتماعی برای دانشجویان

 

 

ـ ایجاد زمینه روشن جهت بازیابی تفکر وقف برای کسانی که به این امور می‌پردازند.

 

 

1-4 سوالات تحقیق

 

 

1-  چگونه می‌توان با بهره وری از رویکرد اقتصادی توسعه پایدار بر اساس فرهنگ وقف موجب ارتقای سطح آموزش و بهبود مجموعه‌های دانشجویی شویم؟

 

 

2- نقش مؤلفه‌های غیرکالبدی و معنوی همچون مفهوم وقف در کالبد شهرک دانشجویی چگونه نمایان می­گردد؟

 

 

1-5  فرضیه‌های تحقیق

 

 

ـ به نظر می­رسد این شهرک دانشجویی،  پاسخگوی نیازهای علمی دانشجویان و تأمین منابع مالی آنان باشد.

 

 

ـ به نظر می­رسد این مجموعه بتواند پیوندی در جهت وقف و توسعه پایدار اقتصادی در شهرک­های دانشجویی ایجاد کند.

 

 

1-6 نوع و روش تحقیق

 

 

این پژوهش با توجه به فرضیه‌های فوق از لحاظ هدف کاربردی و با روش­های ترکیبی تحقیق از جمله روش مطالعات موردی، توصیفی، تحلیلی انجام گرفته است زیرا از طرفی در پی توصیف و شناخت شرایط موجود ( توصیف) و از طرف دیگر در پی تحلیل مفاهیم و کشف عناصر و مفاهیم اصلی است .

 

 

1-6-1 روش گردآوری اطلاعات

 

 

در این پژوهش از روش توصیفی و تحلیلی، تکنیک اسنادی (کتابخانه‌ای و اینترنت) استفاده و همچنین مطالعات میدانی و پیمایشی نیز به کاربرده می شود.

 

 

1-6-2 روش گرد آوری اطلاعات(میدانی ، كتابخانه­ای و غیره )

 

 

مطالعات کتابخانه‌ای با بررسی نمونه‌های موردی و …

 

 

1-7 منابع تحقیق:

 

 

در این تحقیق از سه گونه منبع استفاده شده است . 1 – منابع روایی: مهمترین منبع برای جمع آوری وقف است. کتاب­هایی مانند بحار النوار، کافی، نهج البلاغه و … در این طبقه قرار می­گیرند. 2- منابه تاریخی و تفسیری افزون بر منابع روایی : برخی منابع تاریخی نیز منابع خوبی برای دستیابی به موضوع وقف است. این کتاب­ها نیز مورد استفاده قرار گرفته­اند. 3- کتاب­ها و مقالاتی که در زمینه اثرات وقف، وقف در اسلام، وقف در نهاد‌های آموزشی، کارکرد وقف در اقتصاد، اقتصاد پایدار و … نیز در این پژوهش مورد برسی قرار گرفته‌اند.