وبلاگ

محیط جغرافیایی جایگاه انسانی و بخشی از طبیعت است که تحت تأثیر و تأثر جریان روابط و مناسبات انسان و محیط طبیعی متناسب با سرشت تحولات فرهنگی جامعه انسانی در گذر او از مراحل تاریخی شکل گرفته در تغییر و تحول مداوم است. این محیط جغرافیایی، محدوده مکانی است که دارای شرایط لازم  برای شکل گیری و تامین نیازهای زندگی جامعه انسانی و فعالیت های گوناگون جامعه بشری است. که قسمتی از ان را تبدیل به محیط جغرافیایی مناسب زیست خود می کند و طبعاً روز به روز پهنه این محیط جغرافیایی در همه آن افزوده می شود (مومنی،11:1376).

بخش گسترده ای از مظاهر جغرافیایی شامل: شهرها، مساکن، بازارها، کارخانه ها، روستاها، مزارع، باغ ها و…. در ارتباط با نیاز، باورها و فعالیت های انسان تحول و تکامل یافته است. تنوع و چگونگی مناظر جغرافیایی یاد شده، در رابطه با عوامل گوناگونی چون سطح فرهنگ، توان اقتصادی، اعتقادات و باورهای دینی، روش سیاسی حاکم بر جامعه و اصول قابل قبول جامعه پدیدار می شود.

در جوامعی با گرایش های مذهبی و عقیدتی مانند ایران، از میان عوامل مذکور، اصول اعتقادی یا بینش عقیدتی، از تاثیر گذاری و نفوذ بیشتری برخوردار است و به عنوان زیر ساخت و  منشاء دیگر عوامل است. فرهنگ، اقتصاد، قدرت حاکم بر جامعه و… ـ در بسیاری از  عرصه ها، اثر و مهر خود را بر مناظر جغرافیای می نهد. بدان اندازه که این عامل نه تنها چهره بخش پدیده هایی چون: معابد، مساجد، زیارتگاه ها، گورستان ها، مکان های عمومی و اجتماعی و… می شود، بلکه در چگونگی روابط، آداب اجتماعی، خورد و خوراک، سلیقه، پوشیدن لباس مردم ، نیز می تواند مؤثر واقع شود (سعیدی رضوانی،15:1372).

عوامل مؤثر بر توسعه فیزیکی و کالبدی شهر را می توان در قالب چهار زیر مورد بررسی قرار داد: عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و عامل سیاسی و عناصر سیاست گذاری. در شهرهای ایرانی ـ اسلامی، علاوه بر چهار عامل فوق (طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی) می توان عامل مضاعف دیگری تحت عنوان عامل مذهبی متصور چرا که عامل مذهب و اعتقادات مذهبی، وجود زیارتگاه ها و اماکن مقدس مذهبی از دلایل عمده پیدایش و توسعه شهرها که از جمله می توان به شکل گیری شهرهای مقدس قم و مشهد اشاره نمود. بیشتر محققانی که درباره نقش عامل مذهبی در پیدایش شهرها به تحقیق پرداخته اند، در میان ادیان بیش از همه بر ارتباط دین اسلام با توسعه شهری تأکید طرفداران نظریه مذهبی در پیدایش شهرها معتقدند عوامل مذهبی در به هم پیوستن گروه های مختلف اجتماعی در سکونت گاه های مختلف انسانی و نیز در تمرکز جمعیت و در نتیجه پیدایش شهرها مؤثر بوده

این  تحقیق در غالب پنج فصل به شرح ذیل تدوین گردیده است:

فصل اول: کلیات طرح، شامل بیان مسأله و اهمیت آن، ضرورت تحقیق، اهداف، سوالات، فرضیه ها، روش، مراحل و فرایند تحقیق و

 مشکلات تحقیق می شود.

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق، به نظریه ها و دیدگاه ها می پردازد و به بررسی دیدگاه های مورد پژوهش در تحقیق می پردازد.

فصل سوم: به تشریح روش شناسی تحقیق پرداخته شده است.

فصل چهارم: به بررسی ویژگی های جغرافیایی، طبیعی، انسانی و اقتصادی شهر رشت و شکل تغییرات کالبدی محله چمار سرا می پردازد که در آن به توضیح اوضاع طبیعی و جمعیتی شهر ،ویژگی های اقتصادی و کارکرد محله مذکور و نیز بررسی و تحلیل کالبدی محله مربوط  پرداخته شده است و  در نهایت به نقد و ارزیابی نتایج تحقیق می پردازد.

فصل پنجم: که آخرین فصل این تحقیق هست به بررسی و آزمون فرضیات، نتیجه گیری در چارچوب فرضیه های مطرح شده در فصل اول، پرداخته  و سرانجام با ارائه پیشنهاداتی به پایان رسیده است.

[1] -SWOT

بیان مسأله

مسجد و به مثابه آن زیارتگاه ها، عبادتگاه خاص مسلمین است که از زوایای مختلف مورد اشاره کتاب الهی، شارع مقدس اسلام و مرکز توجه مسلمین بوده است. از این رو زیارتگاه ها به عنوان  مظاهر عبادتگاه خاص مجتمع های زیستی مسلمین، اهمیت و نقش ویژه ای در کلبد فضایی شهر دارند؛ که از زوایای مختلف قابل بررسی و تحقیق است و نیز در طول تاریخ همواره مورد توجه حاکمان و مردم بوده است.

در تمدن اسلامی، مساجد علاوه بر اینکه عامل اصلی تشکیل شهرها بوده اند، تعیین کننده ی الگوی کلی و هویت مشترک شهرهای اسلامی به شمار می رفته اند (سلطانزاده،11:1362).

مساجد و زیارتگاه ها، بی تردید مهم ترین کاربری مذهبی شهرهای ایرانی و مهم ترین و عنصری جدایی ناپذیر در شهرهای اسلامی بوده است و همواره با دیگر کاربری های تجاری، حکومتی، اداری، اجتماعی و کاربری های ارتباطی، خیابان ها، کوچه ها و میدان ها قرار گرفته و یک سر و گردن از سایر کاربری ها قوی تر و وجیه تر بوده به طوری که این اماکن مذهبی در طول تاریخ همواره از عناصر تأثیرگذار در زندگی ساکنان و بر روند توسعه سکونتگاه ها بوده است. به نظر می رسد برای دستیابی به شهر پایدار اسلامی و ارتقاء کیفی فضای آن، تحلیل نقش کاربری مذهبی و زیارتگاه ضرورت تام دارد.

جغرافیای اجتماعی شهرها در تلاش است تا کمبودهای فضای شهری مرتبط با ساخت فیزیکی شهرها را نشان داده و الگویی منطبق و سازگار با شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنها را ارائه دهد. به عبارتی اکولوژی اجتماعی شهرها، گذرگاه تازه‌ای می‌جوید تا همه شهروندان بتوانند در سراسر شهر به زندگی شایسته‌ای دست یابند. در شهرهای ایرانی، مساجد و زیارتگاه ها، به دلیل محدودیت های مكانی  برای تجمع، مهم ترین مكان عینی تجمع شهروندان در واقع این کاربری ها به عنوان مكانی عمومی در محله ها، محل تجمع و مشارکت شهروندان در زمینه حل مسایل و معضلات خود و جامعه، مكان ارائه پیشنهادها و اولویت های  برنامه ریزی در مقیاس  محله و شهر و سپس در سطح فراتر منطقه ای و ملی، حلقه ارتباطی مسوولین و شهروندان، مكان هم فكری و تعامل شهروندان … و بهترین مكان برای ارتقاء مشارکت بوده و می باشد. از طرفی در بافت تاریخی شهرهای اسلامی، مساجد و مراكز مذهبی دیگر، مانند تكیه با عملكرد متنوع و متفاوت، نقش اساسی در شكل دهی فضاها و سلسله مراتب شهری دارد. مساجد بیشتر در نواحی مرکزی و پر ازدحام شكل گرفته اند و با توجه به قرارگیری آن ها در سلسله مراتب شهری از خوانایی خاصی برخوردارند. به علاوه کاربری مذکور بر معماری و شهرسازی پیرامون خود تاثیر گذاشته و یا از آن تاثیر پذیرفته. روند شكل گیری و تاثیر زیارتگاه ها نیز بر بافت و ساخت شهری و متقابلاً تاثیر معماری و شهرسازی بر ساخت زیارتگاه در بافت تمامی شهرهای اسلامی قابل توجه بوده و حتی در زندگی مادی و معنوی ساكنین محلات تاثیر مستقیم داشته است.

در شهر ها و محلات ایران، مساجد به همراه زیار تگاه ها و تكایا، چنان در چشم انداز های فرهنگی موثر واقع می شوند كه در غالب آن ها تنها ساختمان مرتفع شهری این اماكن هستند. همچنین در بافت شهری و محله ای، نقش مسجد آن قدر تعیین كننده و حساس است كه گاهی مسیر اصلی خیابان را از ادامه و تعویض باز می دارد (شكویی، 1354:۴٠۵).

اساس شکل گیری شمار زیادی از شهر های ایرانی، به دلیل نقش مذهبی و وجود کاربری های  زیارتی آنهاست از جمله؛ زیارتگاه دانای علی کلان شهر رشت نیز، چنین تاثیری در گسترش شهری داشته است.

از جمله مسایل و مشکلات محله چمارسرا، استقرار نامناسب کاربریها، تراکم زیاد جمعیت،  شبکه دسترسی و… می باشد. در تحقیق حاضر ضمن  تشریح اهمیت وافر کاربری های مذهبی در شکل گیری با مطالعه موردی زیارتگاه دانای علی در شهر رشت، سعی شده بر تاثیر این کاربری در ناحیه تحت نفوذ آن پرداخته شود همچنین در نهایت راهکارهای پیشنهادی برای توسعه فضایی ناحیه مورد مطالعه ارائه می گردد.