:
در طول تاریخ هنرمندان زیادی برای خلق آثار هنری(از قبیل فیلمنامه) از داستان‌ها و متون کهن تاریخی ، حماسی ، مذهبی و… استفاده می کنند . بسیاری از آثار فاخر و شاخص دنیا فیلم‌های اقتباسی است.
بسیاری از صاحب نظران، کارشناسان و منتقدان در ایران بر این باورند که یکی از بزرگ ترین ضعف‌های سینمای ایران ، فیلم‌نامه‌نویسی و داستان است. این در حالی است که ادبیات داستانی و متون کهن می‌تواند برای از بین بردن این ضعف به سینما کمک کند. راهی که «جفری واگنر» با تبیین سه روش اقتباس(انتقال، تفسیر، قیاس) به آن اشاره کرده است. روش انتقال یا اقتباس لفظ به لفظ که با کمترین مداخله و تغییر انجام می‌شود؛ روش تفسیر که در آن اساس داستان اخذ شده و با تغییراتی بر اساس مبانی زیبایی شناختی اقتباس انجام می‌شود؛ روش انتقال یا اقتباس آزاد که ایده اولیه از داستان گرفته شده و تغییراتی بنیادی در فیلمنامه صورت گرفته و اثری جدید خلق می‌شود.
سینمای دینی یا به عبارتی سینمای معناگرا نیز از این قاعده مستثنی نیست. هرچند فیلم‌ها و سریال‌هایی با مضامین دینی و تاریخی با بهره گرفتن از روش‌های اقتباسی به نگارش و تولید رسیده است اما در این میان کمترین توجه به داستان‌های دینی شده است. داستان‌هایی که می‌توانند ضعف ساختاری آثار تولیدی را کاهش داده و بر غنای فیلم بیفزایند.
این رساله به دنبال برقراری ارتباط معقول بین ادبیات علی الخصوص داستان دینی و فیلمنامه نویسان است. به این روش که ابتدا نظریات، روش‌ها و اصول اقتباس از ادبیات داستانی را مطرح کرده و پس از آن به بررسی فیلمنامه «چهل سالگی» و چگونگی اقتباسِ داستان «پادشاه و کنیزک» از منظر “جفری واگنر” می‌پردازد.
روش این مطالعه کتابخانه ای و مورد مطالعه آن داستان ” پادشاه و کنیزک ” و فیلمانه ” چهل سالگی ” تبیین گردیده است .
آنچه در این رساله به عنوان نتیجه گیری اخذ گردیده این است که روش “قیاس ” یا ” اقتباس آزاد ” بهترین روش برای اقتباس از داستان به فیلمنامه است.
کلمات کلیدی:
اقتباس، داستان، ادبیات داستانی، فیلمنامه، داستان‌دینی.
فهرست
فصل اول: کلیات تحقیق………………………………………………………………………………………………………….4
1.1 طرح مسئله……………………………………………………………………………………………………………………….4
1.2 ضرورت و اهمیت تحقیق……………………………………………………………………………………………………6
1.3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………8
1.4 سؤال‌های اصلی و فرعی……………………………………………………………………………………………………..8
1.5 فرضیه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………9
1.6 تعریف مفاهیم تحقیق…………………………………………………………………………………………………………9
فصل دوم: پیشینیه و مبانی نظری تحقیق……………………………………………………………………………………12
2.1 پیشینیه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………12
2.2 مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..24
2.2.1 اقتباس ……………………………………………………………………………………………………………24
2.2.2 داستان …………………………………………………………………………………………………………….26
2.2.3 ادبیات داستانی………………………………………………………………………………………………….27
2.2.4 داستان دینی …………………………………………………………………………………………………….27
2.2.5 فیلمنامه …………………………………………………………………………………………………………..32
2.3 چارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………………………………………….33
فصل سوم: روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….34
3.1 روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..34
فصل چهارم: یافته های تحقیق……………………………………………………………………………………………………35
4.1 عناصر داستان و فیلمنامه………………………………………………………………………………………………………..35
4.1.1 پیرنگ …………………………………………………………………………………………………………………35
4.1.1.1 گره افکنی …………………………………………………………………………………………….36
4.1.1.2 کشمکش……………………………………………………………………………………………….36
4.1.1.3 بحران……………………………………………………………………………………………………37
4.1.1.4 تعلیق…………………………………………………………………………………………………….38
4.1.1.5 نقطه اوج……………………………………………………………………………………………….38
4.1.1.6 گره گشایی……………………………………………………………………………………………39
4.1.2 شخصیت………………………………………………………………………………………………………………40
4.1.3 گفتگو …………………………………………………………………………………………………………………41
4.1.4 زمان و مکان ………………………………………………………………………………………………………..41
4.1.5 زاویه دید……………………………………………………………………………………………………………..42
4.2 اقتباس انواع و شیوه ها………………………………………………………………………………………………………….44
4.2.1 اقتباس و دیدگاه‌ها…………………………………………………………………………………………………44
4.2.2 انواع و شیوه‌های اقتباس…………………………………………………………………………………………51
4.2.3 روند اقتباس از داستان به فیلمنامه…………………………………………………………………………….54
4.2.4 وفاداری و اقتباس………………………………………………………………………………………………….63
4.3 نگاهی اجمالی به مهمترین آثار اقتباسی سینمای ایران و جهان…………………………………………………….66
4.4 بررسی تطبیقی داستان پادشاه و کنیزک…………………………………………………………………………………….86
4.4.1 معرفی اجمالی فیلمنامه ………………………………………………………………………………………….86
4.4.2 معرفی اجمالی داستان ……………………………………………………………………………………………86
4.4.3 خلاصه داستان و فیلمنامه ………………………………………………………………………………………87
4.4.4 بررسی شخصیت‌های داستان و فیلمنامه …………………………………………………………………..90
4.4.5 بررسی زمان و مکان در داستان و فیلمنامه…………………………………………………………………96
4.4.6 بررسی پیرنگ در داستان و فیلمنامه………………………………………………………………………….98
4.4.7 بررسی زاویه دید در داستان و فیلمنامه……………………………………………………………………105
4.4.8 جمع بندی شباهت‌ها و تفاوت‌های داستان و فیلمنامه……………………………………………….106
فصل پنجم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………109
منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………..114
فصل اول کلیات
1.1 طرح مسئله
در طول تاریخ هنرمندان بسیاری بوده‌اند که برای خلق یک اثر هنری، از داستان‌ها و الگوهای مطرح شده‌ی قبلی بهره برده‌اند و برای این امر به ادبیات داستانی خود رجوع کرده‌اند.
این شیوه خلق اثر منحصرا برای تولید فیلمنامه نبوده و در رشته‌های هنری دیگر مثل نقاشی، موسیقی، شعر و داستان‌نویسی نیز از این الگو استفاده شده است. الگوها می‌تواند موضوعات متفاوتی و متنوعی را در بر بگیرد از جمله موضوعات مذهبی، دینی، تاریخی و افسانه‌ای. به طور مثال اکثر آثار تولید شده با موضوع عاشورا، وام‌گرفته از واقعه عاشوراست که در قالب‌های مختلف شعر، نقاشی، موسیقی و انواع داستان ظهور پیدا کرده است.
در حوزه فیلم نیز این الگوبرداری به صورت گسترده وجود دارد و به سه روشِ «انتقال، تفسیر و قیاس» اجرا می‌شود. (واگنر، 1373 : 116) در این میان نویسندگان فیلم‌هایی با مضامین دینی می‌توانند با شناخت روش‌های اقتباس و گزینش بهترین روش، سطح کیفی و اثرگذاری آثار خود را ارتقاء دهند.
با توجه به مباحث ذکر شده، شناخت روش‌های اقتباس و چگونگی بکارگیری آن در روند تولید فیلمنامه، از جمله فیلمنامههای دینی ضروری به نظر می‌رسد.
لذا این پژوهش با محور قراردادن فیلمنامه «چهل سالگی»(نوشته مصطفی رستگاری) و تطبیق آن با داستان «پادشاه و کنیزک» (از کتاب مثنوی معنوی) ، برآن‌است تا روش اقتباسی آن را مورد بررسی قرار دهد؛ و در نهایت از بین اسلوب‌های سه‌گانه اقتباس، یکی را به عنوان بهترین روش برای اقتباس از داستانی دینی به فیلمنامه معرفی کند. به امید آنکه این نتایج این پژوهش گامی برای تولید بیشتر و بهتر در حوزه فیلمنامههای دینی باشد.
برای رسیدن به این هدف آشنایی با دو نظریه در زمینه اقتباس و داستان دینی حائز اهمیت است:
- در زمینه اقتباس دو نظریه جفری واگنر (1373 : 116) و جولی ساندرز (1391 : 14-24) تشابهات بسیاری دارد. طبق این دو نظریه اقتباس سه روش اساسی به نام‌های انتقال، تفسیر و قیاس دارد.
اول انتقال است که آن را می‌توان به اقتباس عین به عین یا لفظ به لفظ نیز نامگذاری کرد. در این روش داستان، با کمترین مداخله و تغییر به اثر نمایشی تبدیل می‌شود.
روش دوم تفسیر است که روشی است بینابین که اساس داستان را گرفته و تغییراتی بر اساس مبانی زیبایی شناختی در آن انجام داده و به اثر نمایشی تبدیل می‌کند.
روش سوم قیاس است که ایده اولیه را از داستان گرفته و تغییراتی بنیادی در آن صورت می‌دهد و اثری جدید خلق می‌کند.
- در زمینه هنر دینی نظریات متفاوت و متعددی مطرح است. «هنر دینی هنری است که در واقع یک عالم جامع میان عالم حس و عالم ماوراءِ حس در خودش دارد، و هنری که صرفا به عالم طبیعت بدون تذکر به ماوراء طبیعت رجوع کند، در واقع هنر غیر دینی است و یک هنر طبیعی و این جهانی به شمار می‌رود.» (مددپور، 1387: 86-87)
طبق این نظریه می‌توان گفت داستان‌هایی که اثری از عالم ماوراء در خود دارند داستان دینی به شمار می‌روند. مانند داستان‌هایی که مباحثی از قبیل بهشت، جهنم، خداوند، قیامت، غیب، شیطان، فرشتگان و امثالهم را در خود بازگو می‌کنند.
ژان لوئی میشون نیز نظرش مشابه با دکتر مددپور است. ایشان در مقاله ی هنر طریق ذکر در بیان معنی و حوزه هنر دینی می‌نویسد:
«هنگامی که ما از هنر سخن می‌گوییم، مرادمان از آن، مجموعه‌ی قواعد و وسائلی است که متوجه یک غایت معین است و هنگامی که هنر را با صفت دینی توصیف می‌کنیم، مرادمان به کار بردن رابطه‌ی میان دنیا و آخرت یا به زبان صوفیان، عالم شهادت و عالم غیب است. هنر با ایجاد پلی میان این دو عالم به پُر کردن شکافی که انسان را از اصل الهی خود جدا می‌کند یاری می‌دهد.» (فیروزان، 1380: 59-62)
:
تأثیرپذیری هنرهای نمایشی ازادبیات، پیشینه‌ای تاریخی دارد. درام نویسان همواره به آثار ادیبان جهان توجه خاصی نشان داده‌اند. آنها برای نوشتن نمایشنامه‌ها و فیلمنامههای خود از تاریخچه‌ها، حکایات، شخصیت‌ها، اسطوره‌ها، مضامین ادبی، داستان‌ها، پیکارهای ادبی و مناظرات بهره‌‌های فراوان برده‌اند و توانسته‌اند فیلمنامه‌ها یا نمایشنامه‌های خود را از دل جملات، صحنه‌ها و حوادث موجود در آثار و زندگی آنان بیرون بکشند.
اشخاصی در تاریخ وجود دارند که زندگی آنها سرشار از بضاعت‌ها و عناصر نمایشی است که می توان آنها را اخذ و مورد توجه قرار داد. امام جواد (ع) از جمله این شخصیت ها می باشد. زندگی امام جواد (ع) و فرازهایی از آن که مناظرات ایشان در آن واقع شده است، مخصوصا سه مناظره ایشان با یحیی بن اکثم و احمد ابن ابی داود را در بر می گیرد که از ویژگیهای نمایشی برخوردار است. هر کدام از این مناظره ها دارای صحنه هایی است که از لحاظ بررسی ظرفیت های نمایشی دارای اهمیت می باشد. برای همین منظور این پژوهش در صدد پاسخ دادن به این سوال است که آیا در مناظرات نام برده شده، ظرفیت‌های نمایشی وجود دارد یا خیر؟ و این واکاوی را بنابر نظریات مطرح در باب داستان و نمایشنامه با استناد به نظریه‌های جیمز تامس، سام اسمایلی و ارسطو پایه گذاری کرده و بیشترین تمرکز روی دو عنصر(دیالوگ و شخصیت) به عنوان نقطه اشتراک داستان، نمایشنامه و مناظره، گذارده است. روش گرد آوری اطلاعات از طریق کتابخانه ای است. نتایج به دست آمده نشان دهنده این است که مناظرات امام جواد ( ع ) منطبق با ظرفیت های نمایشی با رویکرد شخصیت و گفت وگو بنابر نظریات جیمز تامس ، سام اسمایلی و ارسطو می باشد.
واژگان کلیدی: عناصر نمایشی، شخصیت، مناظره، امام جواد (ع).
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات تحقیق. 1
1ـ1. طر ح مسئله: 2
2-1. ضرورت و اهمیت پژوهش: 3
3-1. اهداف پژوهش: 4
4-1. سوالات تحقیق: 6
1-4-1. سئوال اصلی: 6
2-4-1. سئولات فرعی: 6
5-1. فرضیات تحقیق: 6
6-1. تعریف مفاهیم: 7
1-6-1 تعریف مناظره: 7
2-6-1. جایگاه مناظره در تاریخ و ادبیات ایران: 9
3-6-1. مناظره از دیدگاه قرآن و معصومین: 11
4-6-1. انواع مناظره: 13
انواع مناظره از نظر محتوا: 14
- عاشقانه: 14
- مناظره ادبی: 15
- سیاسی: 18
- اعتقادی: 19
5 – 6 – 1.ظرفیت‌های نمایشی: 24
ظرفیت‌های نمایشی: 26
فصل دوم : مبانی نظری تحقیق. 29
یکم: بررسی تحقیقات پیشین: 30
دوم: نظریه‌های مربوط به موضوع بحث: 32
الف) دیدگاه سام اسمایلی: 32
ب) دیدگاه جیمز تامس: 34
ج) دیدگاه ارسطو و دلایل ترجیح آن: 35
سوم: مبانی نظری و چهارچوب علمی تحقیق: 38
3-1 روش تحقیق.. 42
3-1-1 روش گردآوری اطلاعات.. 42
3-1-2 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 42
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق. 43
یکم:داستان زندگی امام جواد(ع): 44
شهادت امام: 48
دوم: تبیین ظرفیت‌های نمایشی مناظرات امام جواد(ع) 49
متن مناظره اول امام جواد(ع) با یحیی بن اکثم: 49
تحلیل و بررسی ظرفیت‌های نمایشی در مناظره اول: 54
متن مناظره ی دوم و تحلیل آن: 64
تحلیل بررسی ظرفیت‌های نمایشی مناظره ی دوم: 66
متن مناظره ی سوم: 67
تحلیل متن مناظره ی سوم: 69
سوم: ظرفیت‌های مشترک و عناصر تکرار شونده در مناظرات: 72
فضای حاکم بر مناظرات امام جواد(ع): 72
مخاطب: 72
تأثیر پیرامونی: 73
چهارم: تبیین، تجزیه و تحلیل داده‌ها: 73
پیش قصه: 73
میانه‌ی قصه: 74
پایان قصه: 74
قهرمان قصه: امام جواد(ع) 75
کشمکش در کل قصه : 75
شناسایی ظرفیت‌های مشترک ژنریک(ویژگیهای ژنریک) 76
امکان شناسی بازنمایی مناظرات امام جواد(ع) 77
پیشنهاد قالب‌های برنامه سازی با موضوع مورد پژوهش: 78
سوژه‌های پیشنهادی برای نوشتن نمایش رادیویی: 79
فصل پنجم: خاتمه و نتیجه‌گیری. 81
نتیجه گیری: 82
پیشنهادات: 83
منابع و ماخذ 84
فصل اول: کلیات تحقیق
1ـ1. طر ح مسئله:
برای نوشتن نمایشنامه، فیلمنامه و سناریو نیاز به سوژه‌های مناسب و تأثیرگذار می‌باشد. نویسندگان برای خلق اثر هنری از تجربیات خود و دیگران و همچنین از دنیای پیرامون خود بهره می‌برند. یکی از بسترهای خلق آثار هنری برای نویسندگان، تاریخ و زندگی بزرگان است. مَنش و رفتار بزرگان و سخنان آنها همیشه مورد توجه نویسندگان بوده است. اخذ از تاریخ یکی از روش‌های متقن و قابل اعتماد برای نویسندگان است که با پذیرش بهتر از سوی مخاطب نیز همراه می‌شود .
رفتار، حالات و جملات بزرگان و همچنین حکایات، اسطوره‌ها، مضامین و تاریخچه‌ها همواره مورد توجه نویسندگان بوده است که این بیانگر ظرفیت‌های نمایشی موجود در آنها بوده است .
با گسترش فرهنگ اسلامی، ادبیات فارسی با بهره گرفتن از مفاهیم عمیق قرآنی و سیره‌ی معصومین رویکرد تازه‌ای یافت و بر غنای فرهنگی خود افزود. مناظره به شیوه‌ای خاص برای بیان دیدگاه‌های دینی و اعتقادی بدل شد و به عنوان یک شیوه‌ی علمی در محافل کلامی و اصولی کاربرد پیدا کرد .
محافل درس و بحث علماء و طلاب علوم دینی، بستر شکل‌گیری مناظرات اعتقادی شد. البته بسیاری از حاکمان و به ویژه آنهایی که علاقه به درس و بحث داشتند در شکل گیری مجالس و محافل مناظره بین فرق و مذاهب اسلامی، نقش بسزایی داشتند.
حضور دو یا چند شخصیت در مجلس مناظر در مقابل هم و با هدف دفاع از اندیشه و رأی خود، اغلب با تضاد و تضارب آراء و عقاید، طرفین همراه شده و گاهی منجر به شکست یکی از طرفین می‌شد. در برهه‌ای از تاریخ مناظرات رنگ سیاسی به خود گرفته به طوری که بسیاری از علماء و دانشمندان با بیان دیدگاه‌های خود در مجالس مناظره در واقع حکم قتل خود را امضاء می‌کرده‌اند.
بسیاری از ادبیان، دانشمندان، علماء و شخصیت‌های دینی و سیاسی در بستر مناظراتشان به جامعه معرفی شدند و جملات و حالات آنها در تاریخ ماندگار شده است.
تأثیرپذیری هنرهای نمایشی از ادبیات، پیشینه‌ای تاریخی دارد. درام نویسان همواره به آثار ادیبان جهان توجه خاصی نشان داده‌اند. آنها برای نوشتن نمایشنامه‌ها و فیلمنامههای خود از تاریخچه‌ها، حکایات، شخصیت‌ها، اسطوره‌ها، مضامین ادبی، داستان‌ها، پیکارهای ادبی و مناظرات بهره‌‌های
فراوان برده‌اند و توانسته‌اند فیلمنامه یا نمایشنامه خود را از دل جملات، صحنه‌ها و حوادث موجود در آثار و زندگی آنان بیرون بکشند.
بعضی از نویسندگان توانسته‌اند با تکیه بر جمله‌ای از یک شخصیت تاریخی یک اثر هنری خلق کنند. وقتی جمله‌ی شخصیتی می‌تواند مبنای یک اثر هنری و مورد توجه نویسندگان قرار بگیرد، گفت وگوها و مناظرات علماء و اندیشمندان به طریق اولی می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد.
مسئله‌ای که پیش روی ما در این پژوهش است، این است که آیا ظرفیت‌های نمایشی در مناظرات امام جواد(ع) وجود دارد یا خیر؟ برای بررسی این مسئله ناگزیریم به دو مقوله بپردازیم. اول باید حد و مرز ظرفیت‌های نمایشی را مشخص کنیم. و در مرحله ی بعد به قالب ادبی مناظره بپردازیم. برای واکاوی این دو امر لازم است به فرق بین واژه هایی چون: ظرفیت نمایشی، قابلیت نمایشی، جنبه‌های نمایشی به طور مختصر اشاره کنیم. البته این امر خود مستلزم بررسی نظراتی در این باب است. از طرفی واژه‌هایی چون: ظرفیت، قابلیت و جنبه‌های نمایشی مربوط به حوزه ی درام یا داستان می‌باشد. ضمن واکاوی مسائل مطرح شده باید ارتباط مناظره با نمایشنامه و داستان مورد مداقه قرار دهیم تا از این رهگذر در نهایت با تطبیق مناظرات امام جواد(ع) با قالب‌های دراماتیک به پرسش اساسی این پایان‌نامه جواب بدهیم، آیا در مناظرات امام جواد(ع) ظرفیت‌های نمایشی وجود دارد یا خیر؟.
اصولا به ظرفیت‌های نمایشی به عنوان شالوده یک اثر نمایشی در کتاب‌های داستان نویسی و فیلم نامه نویسی پرداخته شده است. ما برانیم تا ظرفیت‌های نمایشی را که شامل (قصه، شخصیت، دیالوگ،کنش داستانی، زمان، توصیف مکانی(چیدن میزانسن)، عناصر تأثیرگذار پیرامونی، فضای حاکم بر نمایش، ساختار و …) می‌باشد را در مناظرات امام جواد(ع) بررسی نماییم.
دو عنصر(دیالوگ و کاراکتر ) که از عناصر درام ارسطویی به شمار می‌روند و دارای اهمیت زیادی در ساختار نمایشنامه و داستان هستند، در مناظره نیز قابل بحث و بررسی‌اند و از آنجایی که این دو عنصر در نمایشنامه و عنصر شخصیت در داستان، پایه و اساس این گونه‌های ادبی هستند، لازم می کند با بررسی این عناصر، نگاه تازه‌ای به ساختار مناظره شود تا شاید از شباهت‌های بیشتری بین این سه گونه ی ادبی، پرده‌برداریم .
بنابراین امکان ارائه الگویی کاربردی به منظور تطابق مناظرات امام جواد(ع) و نمایشنامه و داستان بر اساس همین شباهت‌ها وجود دارد. ابتدا به لحاظ ساختاری، به تحلیل مقایسه‌ای بین مناظره، نمایشنامه و داستان پرداخته و در ادامه دو عنصر شخصیت و گفت‌و‌گو را به طور مجزا تحلیل و بررسی می‌نمایم. در نهایت، وجود یا عدم ظرفیت‌های نمایشی در داستان مناظرات امام جواد(ع) بررسی می‌کنیم.
……………………………………………………………………………………………………………………….28
3-2-2 انتخاب نظریه داده بنیاد به عنوان روش تحقیق ……………………………………………………..29
3-2-3 ویژگیهای داده بنیاد ……………………………………………………………………………………………….30
3-2-4 اجزاء و مراحل در فرایند تحقیق داده بنیاد …………………………………………………………….31
3-2-4-1 سؤال تحقیق …………………………………………………………………………………………32
3-2-4-2 نمونه گیری …………………………………………………………………………………………..33
3-2-4-3 نقش محقق …………………………………………………………………………………………..34
3-2-4-4 جمع آوری داده‌ها ………………………………………………………………………………….35
3-2-4-5 تحلیل داده‌ها ………………………………………………………………………………………..35
3-2-4-5-1 شکل گیری مفهوم ……………………………………………………………35
3-2-4-5-2 کدگذاری …………………………………………………………………………..36
فصل چهارم: یافته های تحقیق
4-1 گزارش نویسی مراحل تحقیق . ……………………………………………………………………………………………………39
4-1-1 استخراج سؤالات تحقیق ………………………………………………………………………………………….39
4-1-1-1 سؤالات نهایی تحقیق ……………………………………………………………………………43
4-1-2 نمونه‌گیری ………………………………………………………………………………………………………………..45
4-1-2-1 آشنایی با مصاحبه‌شوندگان ………………………………………………………………….48
4-1-3 نحوه پرسش سؤالات از مصاحبه‌شوندگان ……………………………………………………………….49
4-1-4 گزیده‌ای از صحبت‌های شرکت کنندگان در مصاحبه …………………………………………….50
4-1-4-1 مرتضی گوهری‌پور ………………………………………………………………………………..50
4-1-4-2 محمد مسلمی ……………………………………………………………………………………..51
4-1-4-3 مهدی نیک روش ………………………………………………………………………………..52
4-1-4-4 پروین شمشکی …………………………………………………………………………………….53
4-1-4-5 الهه بهبودی ………………………………………………………………………………………….55
4-1-4-6 علی زارعان …………………………………………………………………………………………..56
4-1-4-7 محمود سلامیان …………………………………………………………………………………..57
4-1-4-8 علیرضا رحیمی ……………………………………………………………………………………..58
4-1-4-9 رضا حبیبی ………………………………………………………………………………………….58
4-1-4-10 گیتی‌فر شفایی ………………………………………………………………………………….60
4-1-4-11 رودابه حمزه‌ای ………………………………………………………………………………….60
4-1-4-12 مجید قناد …………………………………………………………………………………………..62
4-1-4-13 مهناز آذین ………………………………………………………………………………………….63
4-1-4-14 اسدالله اعلایی ……………………………………………………………………………………..64
4-1-4-15 رحمان حاصلی ……………………………………………………………………………………65
4-1-4-16 پرویز امیری ………………………………………………………………………………………..66
4-1-4-17 محمد میرکیانی …………………………………………………………………………………66
4-1-4-18 احسان نیلی ………………………………………………………………………………………..68
4-1-4-19 نگین حسینی …………………………………………………………………………………… 68
4-1-5 بررسی سؤالات و کدگذاری ………………………………………………………………………………………69
4-1-5-1 کدگذاری مرحله اول …………………………………………………………………………….70
4-1-5-2 کدگذاری مرحله دوم …………………………………………………………………………129
4-1-5-2-1 سؤال اول : برنامه موفق ………………………………………………….129
4-1-5-2-2 سؤال دوم : ضوابط انتقال مفاهیم اخلاقی ……………………..132
4-1-5-2-3 سؤال سوم : دسته‌بندی مفاهیم اخلاقی ………………………..134
4-1-5-2-4 سؤال چهارم : قرابت قالب‌ها برای ………………………………….137
4-1-5-2-5 سؤال پنجم : تفاوت قالب‌ها ………………………………………… 138
4-1-5-2-5-1 پژوهش‌های انجام شده ………………………………142
4-1-5-2-5-1-1 پژوهش اول …………………………….142
4-1-5-2-5-1-2 پژوهش دوم …………………………….142
4-1-5-2-5-1-3 پژوهش سوم ……………………………143
4-1-5-2-5-1-4پژوهش چهارم ………………………….143
4-1-5-2-5-1-5 پژوهش پنجم ………………………….144
4-1-5-2-5-1-6 پژوهش ششم ………………………….144
4-1-5-2-5-1-7 پژوهش هفتم ………………………….145
4-1-5-2-5-1-8 پژوهش هشتم …………………………146
4-1-5-2-5-1-9 پژوهش نهم ……………………………..146
4-1-5-2-5-1-10 پژوهش دهم ………………………..147
4-1-5-2-5-1-11 پژوهش یازدهم …………………….147
4-1-5-2-5-1-12 پژوهش دوازدهم …………………..148
4-1-5-2-5-1-13 پژوهش سیزدهم …………………..148
4-1-5-2-5-1-14 پژوهش چهاردهم…………………149
4-1-5-2-5-1-15 پژوهش پانزدهم ……………………149
4-1-5-2-5-1-16 پژوهش شانزدهم …………………..150
4-1-5-2-5-1-17 پژوهش هفدهم …………………….150
4-1-5-2-5-1-18 پژوهش هجدهم ……………………151
4-1-5-2-5-1-19 پژوهش نونزدهم ……………………151
4-1-5-2-5-1-20 نتیجه پژوهش‌ها …………………..151
4-1-5-2-6 سؤال ششم :ژانرهای مود علاقه کودکان …………………….. 153
4-1-5-2-6-1 نتیجه …………………………………………………………154
4-1-5-2-6-1-1 همه مخاطبان ……………………….154
4-1-5-2-6-1-2 مخاطبین خردسال………………….155
4-1-5-2-6-1-3 مخاطبین کودک …………………….156
4-1-5-2-6-1-4 مخاطبین نوجوان ……………………156
4-1-5-2-7 سؤال هفتم :عناصر جذاب برنامه ………………………………… 156
4-1-5-2-8 سؤال هشتم : قالب‌های برنامه‌سازی در تجربه …………… 160
4-1-5-2-8-1 قالب عروسكی ………………………………………….160
4-1-5-2-8-2 قالب ترکیبی (جُنگ) …………………………………162
4-1-5-2-8-2-1 ترکیبی نمایشی ……………………..162
4-1-5-2-8-2-2 ترکیبی غیر نمایشی ………………165
4-1-5-2-8-3 قالب انیمیشن ……………………………………………..168
4-1-5-2-8-4 قالب مسابقه ……………………………………………….169
4-1-5-2-8-5 قالب کلیپ و سرود ……………………………………172
4-1-5-2-8-6 قالب مستند ………………………………………………..173
8-8-2-5-1-7 سایر قالب‌ها ………………………………………………..173
4-1-5-2-8-8 نتیجه …………………………………………………………..173
4-1-5-2-9 سؤال نهم : سنجش صحت ادعای مطروحه…………………. 177
4-1-5-2-9-1 نتیجه : ……………………………………………………….181
4-1-5-2-10 سؤال دهم : جذابیت مفاهیم اخلاقی ……………………….. 182
4-1-5-2-10-1 نتیجه ………………………………………………………..186
4-1-5-2-11 سایر پاسخ‌ها : بُرد رسانه …………………………………………… 186
4-2مقایسه برنامه‌های کودک کانال sat7pars و کانال قرآن سیما ……………………………………………. 187
4-2-1 چرا این دو کانال ……………………………………………………………………………………………………187
4-2-2 درباره کانال sat7pars ………………………………………………………………………………………..188
4-2-2-1 معرفی برنامه‌های کودک کانال sat7pars بر اساس قالب…………….190
4-2-3 درباره کانال قرآن سیما …………………………………………………………………………………………191
4-2-3-1 معرفی برنامه‌های کودک کانال قرآن سیما بر اساس قالب ……………..192
4-2-4 دلیل انتخاب برنامه‌های نقد شده از دو کانال ……………………………………………………….192
4-2-5 نحوه امتیاز دهی به برنامه‌های منتخب …………………………………………………………………193
4-2-5-1 تناسب قالب با ایده …………………………………………………………………………….193
4-2-5-2 انتخاب ژانر مناسب …………………………………………………………………………..193
4-2-5-3 رعایت اصول برنامه‌سازی …………………………………………………………………..194
4-2-5-4 رعایت ویژگیهای مخاطب ………………………………………………………………..196
4-2-5-5 نحوه انتقال مفاهیم …………………………………………………………………………..196
4-2-5-6 اعتقاد برنامه‌ساز …………………………………………………………………………………197
4-2-6 نقد برنامه‌های منتخب دو کانال ……………………………………………………………………………198
4-2-6-1 برنامه خاله اورانوس …………………………………………………………………………..198
4-2-6-2 برنامه صبح بخیر کوچولو ……………………………………………………………………204
4-2-6-3 برنامه باغچه گردونه ……………………………………………………………………………208
4-2-6-4 برنامه سریال نمایشی هرا و نبات ……………………………………………………….214
4-2-6-5 برنامه جوانه ………………………………………………………………………………………..218
4-2-6-6 برنامه هدهد و خاله هدی …………………………………………………………………..221
4-2-6-7 برنامه بیشه سبز ………………………………………………………………………………….226
4-2-6-8 برنامه راه من؛راه تو …………………………………………………………………………….234
فصل پنجم: نتیجه گیری
5-1 خلاصه‌ای از نتایج پژوهش‌ها …………………………………………………………………………………………………. 240
5-1-1 قالب‌های موفق برنامه‌سازی …………………………………………………………………………………..240
5-1-2 موفقیت برنامه ……………………………………………………………………………………………………….240
5-1-3 توجه به ظرفیت و بُرد رسانه ……………………………………………………………………………….241
5-1-4 نوآوری و خلاقیت …………………………………………………………………………………………………241
5-1-5 پدیده مناسبتی زندگی کردن ………………………………………………………………………………242
5-1-6 عناصر برنامه‌ای ……………………………………………………………………………………………………..242
5-2 خلاصه‌ای از بررسی برنامه‌های کودک دو کانال sat7pars و کانال قرآن سیما ……………….. 242
5-3 پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………………….. 243
5-3-1 موزه ………………………………………………………………………………………………………………………243
5-3-2 ساخت شهرک سینمایی و تلویزیونی …………………………………………………………………..244
5-3-3 تاسیس رشته دکترای تهیه‌کنندگی گرایش کودک و نوجوان …………………………..244
فهرست منابع و مآخذ: ………………………………………………………………………………………………………………………246
ضمائم : متن مصاحبه با شرکت کنندگان در مصاحبه …………………………………………………………………….249
فهرست جداول:
جدول 1-1 : قالب‌های برنامه‌ای…………………………………………………………………………………………………………..10
جدول 2-1 : محبوب‌ترین برنامه‌های مورد علاقه کودکان………………………………………………………………….19
جدول 3-1 : نمونه یادداشت عرصه و کدگذاری آن……………………………………………………………………………35
جدول 4-1 : کدگذاری مرحله اول ……………………………………………………………………………………………………..70
جدول 4-2 : کدگذاری مرحله دوم سؤال اول …………………………………………………………………………………..129
جدول 4-3 : کدگذاری مرحله دوم سؤال دوم ………………………………………………………………………………….132
جدول 4-4 : کدگذاری مرحله دوم سؤال سوم …………………………………………………………………………………134
جدول 4-5 : کدگذاری مرحله دوم سؤال چهارم ……………………………………………………………………………..138
جدول 4-6 : کدگذاری مرحله دوم سؤال پنجم ……………………………………………………………………………….139
جدول 4-7 : تفکیک قالب‌ها براساس سن ……………………………………………………………………………………….141
جدول 4-8 : تفکیک قالب‌ها براساس جنسیت ………………………………………………………………………………..141
جدول 4-9 : میزان علاقه کودکان به قالب‌های برنامه کودک ………………………………………………………..142
جدول 4-10 : ژانرهای مورد علاقه کودکان ……………………………………………………………………………………153
جدول 4-11 : عناصر جذاب برنامه …………………………………………………………………………………………………156
جدول 4-12 : سنجش صحت ادعای مطروحه ……………………………………………………………………………….178
جدول 4-13 : امتیاز ژانرها براساس مخاطب ………………………………………………………………………………….194
جدول 4-14 : امتیاز آیتم‌های برنامه‌سازی در یک برنامه جُنگ نمایشی ………………………………………195
جدول 4-15 : امتیاز آیتم‌های رعایت ویژگی مخاطب ……………………………………………………………………196
جدول 4-16 : نحوه انتقال مفاهیم ………………………………………………………………………………………………….197
جدول 4-17 : جدول نهایی امتیاز دهی برنامه‌ها ……………………………………………………………………………198
جدول 4-18 : ارزیابی برنامه قصه‌های خاله اورانوس ……………………………………………………………………..201
جدول 4-19 : حاصل امتیازات برنامه قصه‌های خاله اورانوس ……………………………………………………….202
جدول 4-20 : ارزیابی برنامه صبح بخیر کوچولو ……………………………………………………………………………206
جدول 4-21 : حاصل امتیازات برنامه صبح بخیر کوچولو ……………………………………………………………..208
جدول 4-22 : ارزیابی برنامه باغچه گردونه ……………………………………………………………………………………212
جدول 4-23 : حاصل امتیازات برنامه باغچه گردونه ……………………………………………………………………..214
جدول 4-24 : ارزیابی سریال نمایشی زهرا و نبات ………………………………………………………………………..215
جدول 4-25 : حاصل امتیازات سریال نمایشی زهرا و نبات ………………………………………………………….217
جدول 4-26 : ارزیابی برنامه جوانه …………………………………………………………………………………………………219
جدول 4-27 : حاصل امتیازات برنامه جوانه …………………………………………………………………………………..221
جدول 4-28 : ارزیابی برنامه هدهد و خاله هدی ……………………………………………………………………………..224
جدول 4-29 : حاصل امتیازات برنامه هدهد و خاله هدی ……………………………………………………………….226
جدول 4-30 : ارزیابی برنامه بیشه سبز ……………………………………………………………………………………………232
جدول 4-31 : حاصل امتیازات برنامه بیشه سبز ……………………………………………………………………………..234
جدول 4-32 : ارزیابی برنامه راه من؛ راه تو ……………………………………………………………………………………..236
جدول 4-33 : حاصل امتیازات برنامه راه من؛ راه تو ……………………………………………………………………….238
فهرست نمودارها:
نمودار 3-1 : نمودار تجزیه و تحلیل گراندد تئوری ایوز……………………………………………………………………….37
نمودار 4-1 : موفقیت برنامه ………………………………………………………………………………………………………………132
نمودار 5-1 : فراوانی کانال‌های کودک در کشورهای مختلف دنیا …………………………………………………..245
فهرست اشکال:
شکل 3-1 : شکل فرایند تحقیق داده بنیاد ……………………………………………………………………………………….32
شکل 4-1 : مراحل رسیدن به قالب ……………………………………………………………………………………………………63
شکل 4-2 : مراحل ساخت صحیح یک کلیپ …………………………………………………………………………………….65
شکل 4-3 : عناصر تولید برنامه …………………………………………………………………………………………………………..67
شکل 4-4 : نسبت بین قالب و محتوا ………………………………………………………………………………………………182
فهرست تصاویر :
تصویر 4-1 : مسابقه مختلط خاله اورانوس ……………………………………………………………………………………….199
تصویر 4-2 : در آغوش کشیدن کودکان …………………………………………………………………………………………..199
تصویر 4-3 : رقص و آواز در برنامه خاله اورانوس …………………………………………………………………………….200
تصویر 4-4 : رنگی …………………………………………………………………………………………………………………………….203
تصویر 4-5 : ریحانه …………………………………………………………………………………………………………………………..203
تصویر 4-6 : لبخند مجری ……………………………………………………………………………………………………………….204
تصویر 4-7 : دکور و لباس در برنامه صبح بخیر کوچولو …………………………………………………………………204
تصویر 4-8 : تیتراژ ابتدایی برنامه صبح بخیر کوچولو ……………………………………………………………………205
تصویر 4-9 : همه فن حریف و پرستو …………………………………………………………………………………………….208
تصویر 4-10 : دکور برنامه باغچه گردونه ………………………………………………………………………………………….208
تصویر 4-11 : آواز و رقص ملایم برنامه باغچه گردونه …………………………………………………………………….209
تصویر 4-12 : فرق بین دکور سال 91 با سال 93 با تغییر کارگردان و تهیه‌کننده برنامه……………..210
تصویر 4-13 : قورقوری …………………………………………………………………………………………………………………….210
تصویر 4-14 : زهرا ……………………………………………………………………………………………………………………………214
تصویر 4-15 : قانقاری ………………………………………………………………………………………………………………………215
تصویر4-16 : نبات …………………………………………………………………………………………………………………………….215
تصویر4-17 : مادر زهرا …………………………………………………………………………………………………………………….215
تصویر4-18 : مادربزرگ زهرا ……………………………………………………………………………………………………………215
تصویر4-19 : کسرا ……………………………………………………………………………………………………………………………218
تصویر 4-20 : یسرا ……………………………………………………………………………………………………………………………218
تصویر 4-21 : دکور برنامه جوانه ………………………………………………………………………………………………………218
تصویر4-22 : خاله هدی ……………………………………………………………………………………………………………………222
تصویر 4-23 : هدهد خان …………………………………………………………………………………………………………………222
تصویر 4-24 : راوی برنامه بیشه سبز ……………………………………………………………………………………………….227
تصویر 4-25 : بوبی، غوکی و خرسی ………………………………………………………………………………………………..227
تصویر 4-26 : سرسبز پیردانا ……………………………………………………………………………………………………………228
تصویر 4-27 : آرم صلیب سرخ در دکور برنامه بیشه سبز ………………………………………………………………228
تصویر 4-28 : تیتراژ برنامه بیشه سبز ……………………………………………………………………………………………..231
تصویر 4-29 : تیتراژ ابتدایی برنامه راه من؛ راه تو …………………………………………………………………………..235
تصویر 4-30 : نمونه ای فضای حاکم در برنامه راه من؛ راه تو ………………………………………………………..235
فصل اول:
کلیات تحقیق
دیباچه
كودكان از اثرپذیرترین مخاطبان برنامه‌های تلویزیون هستند[1]، تأثیر برنامه‌های این رسانه بر جنبه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و روانی کودکان غیر قابل انکار است. یکی از مهمترین تأثیراتی که کودکان از تلویزیون می‌گیرند، تأثیرات دینی است که ممکن است همراه با برداشت‌های خاصی از دین باشد. صرف تاکید بر این واقعیت که کودکان و بزرگسالان موجوداتی فعال و اثرپذیری هستند که به آنچه می‌بینند، می‌شنوند و یا می‌خوانند معنی می‌دهند، خود مبین آن است که ما به شکل غیر هدفمندانه تحت نفوذ و تاثیر رسانه‌ها نیستیم. تاثیر رسانه‌ها می‌تواند هم مفید باشد و هم مضر، این به نوع انتخاب ما از رسانه‌ها و همچنین تا حد زیادی به محتوا و آنچه هر رسانه عرضه می‌کند بستگی دارد.
برخی از تحقیقات مربوط به کودکان و رسانه ها، یافته‌های بسیاری از تاثیرات رسانه‌ها بر کودکان، پیامدها و نتایج مخرب و مضر متمرکز است؛ پیامدهایی که به دلیل نگرانی والدین، معلمان و دیگر افراد جامعه موضوع بحث و گفتگوهای بسیاری در این زمینه شده است تا آنجا که بیش از یک هزار تحقیق مشهور و معروف به بررسی خشونت رسانه‌ای پرداخته‌اند. طبق این مطالعات، خشونت موجود در فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی تاثیرات چند برابری بر بینندگان دارند. تحقیقات بعضی از کشورها نشان می‌دهد، به جز برخی تاثیرات مطلوب، خشونت رسانه‌ای اغلب موجب ترس‌های نامطلوب و تا حدودی پرخاشگری‌های مخرب می‌شود، البته در صورتی که عوامل تعیین کننده دیگری نیز در محیط کودک باشد که به تقویت این پرخاشگری‌های مخرب، بینجامد. در عین حال برخی از تحقیقات انجام گرفته در مناطق مختلف، حاکی از آن است که این نتایج را نمی‌توان به راحتی به سایر ملیت‌ها تعمیم داد.
البته همه تحقیقات مربوط به تاثیرات زیان بار رسانه‌ها مربوط به خشونت نمی‌شود. به عنوان مثال مطالعاتی هم در زمینه تصورات کودکان راجع به نقش زن و مرد، افراد مسن و سالخورده، خانواده، اقلیت‌های قومی، سایر مردم جهان، دیگر کشورهای جنگ و صلح وجود دارد و یا مطالعاتی که مربوط به دیگر اثرات زیان بار رسانه هاست از قبیل آن که آیا رسانه‌ها و محتوای آنها کودکان را به انزوا، بی توجهی به تکالیف مدرسه و دیگر فعالیت‌های بیرون از خانه، بی نظمی و اختلال در تغذیه و یا مصرف گرایی سوق می‌دهند.
به عنوان یک قانون کلی، محتوای رسانه‌ها به ندرت تاثیر مستقیم و یا انحصاری بر اعمال ما دارند. در عوض ما از رسانه‌ها تأثیرات ذهنی، تصورات، ایده ها، اندیشه ها، احساسات و تجربیاتی را دریافت می‌کنیم که با دیگر تصورات، هنجارها، ارزش‌ها و احساساتی که از تجربیات شخصی خود، خانواده، مدرسه و گروه‌های همسالان (که اغلب نیز مهم‌تر هستند) برگرفته‌ایم ترکیب و عجین می‌شود. مجموعه این تاثیرات برگرفته از رسانه‌ها، اشخاص و تجربیاتمان در زندگی واقعی به افزایش و یا کاهش میزان تمایل ما به عمل می انجامد. به این ترتیب تنها رسانه‌ها نیستند که به تصورات ما نسبت به نقش‌های زن و مرد در جامعه و یا بی عدالتی‌های مربوط به سن، جنس و یا میزان پذیرش فرهنگی – اجتماعی شکل می‌دهند و یا ما را به سوی نژاد پرستی، اختلالات و بی‌نظمی غذایی، مصرف‌گرایی، انزوا، آزارهای جنسی، فقر، پرخاشگری، خشونت و غیره می‌کشاند. اما اگر سایر عوامل محیطی در یک جهت حرکت کنند، رسانه‌ها نیز در آنها موثر واقع می‌شوند و مشارکت می‌یابند. نقش رسانه‌ها به ویژه در مواقعی که شخص تجربه چندانی ندارد و یا اطلاعات مناسب و درست از جایی دریافت نمی‌کند و قادر نیست از محیط شخصی خود، عقیده‌ای برای خود پیدا کند، برجسته‌تر می‌شود.
همچنین باید گفت که رسانه‌ها نمی‌توانند به تنهایی عامل تغییرات مثبت اجتماعی (نظیر کاهش اختلاف و شکاف‌های اطلاعاتی انقلاب آموزشی، مدارای اجتماعی، دموکراسی و صلح) باشند. با این حال اگر در همان جهت حرکت کنند، می‌توانند در ایجاد این تغییرات مثبت مشارکت داشته باشند.[2]
به یقین، شالوده تفکر دینی كودكان را می‌توان در همین مفاهیم و برداشت‌های گوناگون جستجو کرد؛ اما به شرط آنکه شیوه‌های طرح این مفاهیم دینی، متناسب با درک و فهم کودکان با قالب‌های مناسب برنامه‌سازی انجام گیرد تا به درستی این مفاهیم در ذهن کودکان نقش ببندد.
ساخت هر برنامه‌ای نیاز به محتوا و قالبی برای ارائه دارد. باتوجه به هدفی كه تولید‌كننده برنامه در نظر دارد محتوا و قالبی مناسب انتخاب می‌شود تا بتوان راحت‌تر و سریع‌تر به هدف رسید. و اگر هدف با محتوا و قالب هم‌خوانی نداشته باشد هدف دقیق منتقل نمی‌شود و گاه برداشت معكوس، باعث شكست در هدف تولید كننده خواهد شد. محتوای یک پیام در قالب دكوپاژی است كه از صدا و تصویر تلفیق شده با ساختار، ارائه می‌گردد. و نمی‌توان به راحتی محتوا را از قالب جدا كرد چرا كه هر ساختار و قالبی محتوای خاصی را می‌طلبد. تولید‌كنندگان برنامه كودك برای ساخت برنامه نیاز به قالب و محتوایی خاص دارند كه دانش و تجربه بالایی را می طلبد.
اما برنامه‌سازی برای كودكان خود از كارهای بسیار خطیر می‌باشد چرا كه قدرت فراگیری كودك در این دوره بسیار بالا بوده و گاهی آموختن مطلبی، در رقم زدن سرنوشت كودك موثر خواهد افتاد. در ارتباط با فراگیری در كودكی در آثار اسلامی احادیث فراوانی از حضرات معصومین (ع) نقل شده است كه به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:
قال رسول الله (ص) : مَنْ تَعَلَّم فی شبابه كان بمنزلة الرَّسم فی الحَجَر[3].
كسی كه در جوانی علم بیاموزد، مانند نقش روی سنگ است.
قال علی بن ابیطالب (ع): الْعِلْمُ مِنَ الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ.[4]
یادگیری در كودكی مانند كند و كاری روی سنگ است.(ماندگار است)
قال علی بن ابیطالب (ع): إنَّما قَلبُ الحَدَثِ كَالأرضِ الخالِیَةِ مَهما أُلقِیَ فیها مِن كُلِّ شَیءٍ قَبِلَتهُ ؛[5]
قلب نوجوان ، همچون زمین ناكشته است كه هرچه در آن افكنده شود، مى پذیرد .
در كودكی است كه تمام شاكله شخصیتی كودك شكل گرفته و پایه زیربنای شخصیت هر فرد مشخص می‌شود. و بهتر است از این فرصت به نحو مطلوبی جهت شكوفا كردن فطرت انسانی كودك بهره جست و او را در مدار اخلاق متعالی قرار داد. یكی از پتانسیل‌های مهم برای انتقال مفاهیم اخلاقی به كودكان از طریق تولید برنامه‌های تلویزیونی برای كودكان است. به ویژه كه در عصر حاضر كودك مدت بیشتری را برای تماشای برنامه‌های كودك سپری می‌كند و والدین به خاطر مشغله‌های فراوان كمتر با كودك هم‌بازی و هم‌داستان می‌شوند و دیگر مادربزرگ دلسوز و مهربان، زیر كرسی گرم و صمیمی خانواده داستان و متیلی پندآموز را نقل نمی‌كند بلكه خاله‌های مجازی در فضایی سرد داستان‌هایی با ذائقه بیگانه با فرهنگ ایرانی را بر بالین كودك می‌خوانند.
نگارش فیلمنامه به‌عنوان بستر اصلی و محور پیوند عناصر سینمایی، یکی از مهمترین مراحل شکل‌گیری و تولید فیلم است. ازآنجایی‌که استفاده از «غیاب» در فیلمنامه کارآیی دارد، این رساله تلاش می‌کند با روش اسنادی و کتابخانه‌ای، محدودیت‌ها و آسیب‌های تصویرگری مستقیم معصوم (ع)، را مورد بررسی قرار می‌دهدو در ادامه از «غیاب» به‌عنوان راهکار مطرح شده برای پرداختن به شخصیت معصومین (ع) و از کارکردهای آن در سینما و تلویزیون سخن می‌گوید که عبارت‌اند از همدلی و همراهی تماشاگر با داستان که باعث باورپذیری، جذابیت و تأثیرگذاری می‌شود. در پایان به این نتیجه می‌رسد که با توجه به محدودیت‌های زبان سینما و تلویزیون، استفاده از این تکنیک برای بازنمود ابعاد مختلف زندگی معصوم (ع) و شخصیت‌های قدسی مناسب است و باید مورد توجهی ویژه قرار بگیرد.
کلید واژه: غیاب ، شخصیت پردازی، معصومین، فیلمنامه
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات… 7
. 8
.. 8
.. 9
.. 9
.. 10
.. 10
. 10
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق.. 15
.. 16
.. 20
. 21
2ـ2ـ1ـ1 پیرنگ.. 21
2ـ2ـ1ـ2 شخصیت.. 24
2ـ2ـ1ـ3 درون مایه. 30
2ـ2ـ1ـ4کشمکش… 30
2ـ2ـ1ـ5بحران. 33
2ـ2ـ1ـ6دیالوگ.. 34
2ـ2ـ1ـ7 زمان و مکان (صحنه، موقعیت) 35
… 35
فصل سوم: یافته‌های تحقیق.. 40
3ـ1غیاب در اصل خلقت… 41
3ـ2غیاب نزد پساساختارگراها 43
.. 44
3ـ4غیاب و تخیل.. 47
3ـ5 غیاب و روایت پذیری برای کودک.. 47
3ـ6غیاب و واکنش… 48
3ـ7غیاب و صرفه جویی هزینه ها 48
3ـ8 سینما و تصویرگری معصوم 49
3ـ8ـ1 اهمیت چگونگی بازنمایی معصومین در سینما 50
3ـ8ـ2تصویرگری معصوم در سینمای هالیوود 51
3ـ8ـ3 تصویرگری معصوم در سینمای ایران. 57
3ـ8ـ4 محدودیت های سینما و تلویزیون در تصویرگری معصوم 62
3ـ9گستره غیاب در فیلم. 67
3ـ9ـ1غیاب در عناصر میزانسن. 68
3ـ10غیاب در ژانرهای سینمایی.. 79
3ـ10ـ1غیاب در ژانر معمایی ـ پلیسی. 79
3ـ10ـ2غیاب در ژانر وحشت.. 79
. 80
3ـ11ـ1 منظق داستانی. 80
3ـ11ـ2 پیوند شخصیت غائب با اصل داستان. 80
3ـ11ـ3 حفظ کشمکش… 82
… 84
3ـ12ـ1 استفاده از راهکار غیاب در نقل تاریخ. 84
3ـ12ـ2 غیاب و بازنمایی رویداد واحد از زندگی معصوم 86
3ـ12ـ3 غیاب و راز. 87
3ـ13راهکارهای تجربه شده در تصویرگری معصوم. 88
. 88
3ـ13ـ1ـ3 ارزیابی روش حضور کامل. 93
. 93
3ـ13ـ3 ارزیابی روش غیاب شخصیت.. 105
… 105
فصل چهارم: نتیجه‌گیری.. 108
.. 109
… 110
فصل اول: کلیات
1ـ1 بیان مسئله
هنر نمایشی عرصه‌ای است که می‌توان مفاهیم و جلوه‌های زندگی را در سینما و تلویزیون به نمایش گذاشت. اگر این جلوه‌های زندگی از زندگی حضرات معصومین (ع) و شخصیت‌های قدسی باشد، جلوه‌های حقیقی آن بیشتر خواهد بود و موجب شناخت بیشتر ایشان می‌شود. جلوه‌هایی که پاکی، وارستگی، مهر و شفقت برای بینوایان، ستیز با ستمگران، ایثار و شهادت برای جاودانه ماندن دین الهی، در اوج است. اما متأسفانه نمایش این جلوه‌هابه‌صورت کامل انجام نشده.
با توجه به محدودیت‌های زبانی سینما و تلویزیون در تصویرگری زندگی معصومین (ع)، چالش‌ها و دشواری‌هایی را، در پرداختن به شخصیت ایشان، پیش روی فیلم‌سازان دینی ما قرار می‌دهد که این چالش‌ها و دشواری‌ها موجب می‌شود، ما به دنبال راهکار بهتری جهت ارائه‌صحیح‌تر و عمیق‌تر از شخصیت‌های قدسی در نگارش فیلمنامه باشیم. بنابراین دقت هر چه بیشتر در تصویرگری معصومین (ع) و شخصیت‌های قدسی، و بازنگری در شیوه‌های فیلمنامه نویسی و ارائه‌شخصیت‌های ایشان در فیلمنامه نویسی است که با ارائه‌زاویه‌ی دید جدید به پدیدارها و مصادیق، می‌توان هر چه بیشتر با ساختار سینما و تلویزیون منطبق کرد. از این‌رو در آغاز، به محدودیت‌ها و ظرفیت‌های تصویرگری مستقیم حضرات معصومین (ع) در سینما و تلویزیون اشاره‌ایمی‌کنیم. سپس کلیاتی را از عناصر فیلمنامه، مورد بررسی قرار می‌دهیم و در ادامه ضمن بررسی این تکنیک برای بازنمود ابعاد مختلف زندگی حضرات معصومین (ع)، به کارکردها و امتیازات ویژه آن، میپردازیم.
پژوهش حاضر در پی بررسی و کشف گفتمان یا گفتمان‌های شکل‌گرفته پیرامون کودتای 28 مرداد در تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی در گزارش‌های «ویژه شصتمین سالگرد کودتای 28 مرداد» است. به همین منظور از نظریه‌هایی همچون بازنمایی رسانه‌ای، چارچوب‌سازی، انگاره‌سازی، نظریه گفتمان و دیپلماسی رسانه‌ای استفاده‌شده است. روش بکار گرفته‌شده در پژوهش حاضر تحلیل گفتمان با بهره گرفتن از رویکرد گفتمان کاوی ون‌دایک است. متن موردمطالعه این پژوهش، 7 گزارش و مستند «مصدق، نفت و کودتا» است که پس از بررسی، به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب‌شده و مورد گفتمان کاوی قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد متون تمام گزارش‌ها و مستند از لحاظ سبک واژگانی، افراد و نهادهای مطرح‌شده در متن، قطب‌بندی، استنادها، پیشفرضها، دلالت‌های ضمنی، مؤلبفههای اجماع و توافق و گزارههای اساسی شباهت‌های بسیاری دارند. بر اساس یافته‌های تحقیق، اصلی‌ترین چارچوب در دستور کار قرارگرفته در این گزارش‌ها و مستند در خصوص کودتای 28 مرداد «چارچوب دیپلماسی رسانه‌ای غرب» بوده است که گفتمان‌های مشترکی چون گفتمان ناسیونالیسم ایرانی، گفتمان منافع ملی، گفتمان ابرقدرتی آمریکا، پاد گفتمان استکبارستیزی، و گفتمان صلح‌طلبی، گفتمان خیانت رهبران مذهبی به منافع ملی، گفتمان تسلیم و سازش و زیر سؤال بردن گفتمان اسلام سیاسی با توجه به مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی چارچوب مورداشاره در هر گزارش برجسته شده‌اند. هر یک از این گزارش‌ها انگاره‌های خود را نیز بر اساس گفتمان‌های ساخته‌شده، ارائه کرده‌اند.
واژگان کلیدی: کودتای 28 مرداد ۱۳۳۲، گزارش‌های ویژه شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی، گفتمان، تحلیل گفتمان، تاریخ
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- فصل اول: کلیات تحقیق… 1
5-1- تعریف مفاهیم و مقوله‌ها 5
2- فصل دوم: مبانی نظری تحقیق… 7
1-2-2- مفهوم ایدئولوژی و نظریه بازتولید. 13
2-2-2- نظریه بازنمایی رسانه‌ای.. 14
4-2-2- امپریالیسم رسانه‌ای.. 16
1-1-3-2- تعاریف نظریه برجسته‌سازی.. 17
2-1-3-2- عوامل مؤثر در برجسته‌سازی.. 20
1-2-3-2- تعاریف تحلیل گفتمان.. 22
2-2-3-2- مهمترین اهداف تحلیل گفتمان.. 27
3-2-3-2- رویکرد تئون ون‌دایک در تحلیل گفتمان.. 27
3- فصل سوم: روش تحقیق… 40
۲-3- عملیاتی کردن یا مقوله‌سازی.. 44
6-3- روش و ابزار گردآوری اطلاعات.. 49
7-3- روش تجزیه وتحلیل اطلاعات.. 49
۸-3- اعتبار و پایایی تحقیق.. 50
4- فصل چهارم: یافته‌های تحقیق… 52
1-1-4- تحلیل و بررسی متن گزارش‌های «ویژه شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد» 53
1-1-1-4- گزارش اول: فراز و فرود زندگی سیاسی محمد مصدق. 54
2-1-1-4- گزارش دوم: مطالب رسانه‌های آمریکا در دوران مصدق، 60
3-1-1-4- گزارش سوم: نگاهی به وقایع ۲۵ تا ۲۸ مرداد 1332. 65
4-1-1-4- گزارش چهارم: مصاحبه اختصاصی با طراح اصلی کودتای ۲۸ مرداد. 70
5-1-1-4- گزارش پنجم: پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد. 75
6-1-1-4- گزارش ششم: سهم نیروهای داخلی در کودتای ۲۸ مرداد. 82
7-1-1-4- گزارش هفتم: بررسی دلایل و روند شکل‌گیری کودتای 28 مرداد. 88
1-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملی.. 97
2-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمریکا 103
3-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگلیس…. 109
4-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نیروهای طرفدار سلطنت… 111
5-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی 114
6-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونیست‌ها 118
۳-1-4- گفتمان و انگاره‌های متن گزارش‌های «ویژه‌ی شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد» 119
2-4- تحلیل و بررسی متن مستند «مصدق، نفت و کودتا». 121
1-1-2-4 مضمون اول: جنبش ملی نفت؛ بهم خوردن خواب آرام استعمار 121
2-1-2-4 مضمون دوم: جنگ سرد؛ نظم جدیدی برای جهان. 128
3-1-2-4 مضمون سوم: ایالات‌متحده؛ متحدی فرضی علیه بریتانیا 131
4-1-2-4 مضمون چهارم: بحران ملی.. 135
5-1-2-4 مضمون پنجم: قیام 30 تیر 1331. 138
6-1-2-4 مضمون ششم: نزدیکی حزب توده به مصدق. 143
7-1-2-4 مضمون هفتم: طراحی کودتا 145
8-1-2-4 مضمون هشتم: مرحله اول عملیات؛ کودتای ناکام. 151
9-1-2-4 مضمون نهم: مرحله دوم عملیات؛ موفقیت کودتای 28 مرداد. 158
1-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملی.. 163
2-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمریکا 168
3-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگلیس…. 172
4-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نیروهای طرفدار سلطنت… 175
5-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی 178
6-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونیست‌ها 182
۳-2-4- گفتمان و انگاره‌های متن مستند «مصدق، نفت و کودتا». 184
3-4- جداول یافته‌های تحقیق.. 188
5- فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها. 190
1-1-5- گزارش‌های «ویژه‌ی شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد». 193
2-1-5- مستند «مصدق، نفت و کودتا». 196
1-4-5- پیشنهادهای آموزشی.. 200
3-4-5-پیشنهادها به رسانه‌ی ملی و سایر رسانه‌ها 201
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- طرح مسئله
رسانه‌های جمعی را خواه مانند جبرگرایان تکنولوژیک شکل‌دهنده به واقعیت‌های اجتماعی بدانیم (مک‌کوایل، 1385، ص۹۵) یا وابسته به تغییرات اجتماعی، آنچه مسلم است تأثیر رسانه‌های جمعی بر مخاطبان خویش است. از همین روست که این رسانه‌ها عموماً توسط قدرت‌های اقتصادی و سیاسی برای مقاصد خاصی به کار گرفته می‌شوند. هرچند که کارکرد یک رسانه جمعی خاص تا حدودی به مالکیت آن بستگی دارد (مک‌کوایل، 1385، ص۹۷)، اما همواره دولت‌ها با ایجاد قوانین مشخص، محتواهای معینی را برای رسانه‌ها تعیین می‌کنند که بر سیاست‌گذاری‌ها و جهت‌گیری‌های این رسانه‌ها در زمینه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی اثرگذار است.
از سویی دیگر یکی از کارکردهای رسانه‌ها، توضیح، تفسیر و تشریح واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی است (قندی، 1387، ص۴۷) که در سطوح مختلف ملی و بین‌المللی رخ می‌دهد. کودتای 28 مرداد سال 1332 که علیه دولت قانونی دکتر مصدق انجام شد، یکی از این رخدادهای تاریخی مهم ایران است که اسناد تاریخی گواه دخالت دولت‌های ایالات‌متحده آمریکا و انگلیس در این واقعه است (آبراهامیان، 1388؛ بهنود، 1371). این واقعه منجر به برکناری دکتر مصدق و روی کار آمدن زاهدی به‌عنوان نخست‌وزیر شد. تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی نیز که از سال 1387 فعالیت خود را آغاز کرده است، در شصتمین سالگرد این واقعه، برنامه‌های مختلفی را در حوزه‌های گوناگون برای تفسیر این واقعه تاریخی تدارک دیده و پخش نمود. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به گزارش خبری، مصاحبه) به‌عبارت‌دیگر(، برنامه‌ی تعاملی (نوبت شما)، میزگرد (پرگار)، هنری(تماشا)، مستند (مصدق، نفت، کودتا) و فیلم سینمایی (زنان بدون مردان) اشاره کرد که تمامی آن ها به‌نوعی به حوادث کودتای 28 مرداد 1332 اختصاص داشتند.
از یک‌سو، پخش چنین برنامه‌های مفصلی در ژانرهای مختلف درباره این واقعیت تاریخی، نشان‌دهنده اهمیت این واقعه برای این بنگاه سخن‌پراکنی است. از سویی دیگر، نحوه پرداخت و تفسیر و تشریح کودتای 28 مرداد که دولت انگلستان نیز در آن نقش فعالی ایفا نمود حائز اهمیت است. درزمینهٔ جهت‌گیری رسانه‌ها، این امر به یک واقعیت تبدیل‌شده است که هم مالکیت رسانه‌ها و هم ایدئولوژی کارکنان سازمان‌های خبری، نقش مهمی در جهت‌گیری محتواهای یک رسانه خاص ایفا می‌کنند (چامسکی به نقل از سورین و تانكارد، 1388، ص350). بنابراین، پیروی از یک ایدئولوژی خاص، می‌تواند بر نحوه پرداختن به واقعیت‌های اجتماعی، سیاسی و تاریخی اثرگذار باشد.
ازاین‌رو، این پژوهش به تحلیل گفتمان برنامه‌های مختلف بی‌بی‌سی فارسی در رابطه با کودتای 28 مرداد 1332 می‌پردازد. به‌عبارت‌دیگر، این پژوهش در پی تحلیل ایدئولوژی خاص سازمان رسانه‌ای بی‌بی‌سی فارسی در بازنمایی کودتای 28 مرداد 1332 است. چنانچه پیش‌تر هم ذکر شد، با توجه به نقش دولت انگلستان در جریان این واقعه تاریخی و وابستگی سازمان رسانه‌ای بی‌بی‌سی فارسی به دولت انگلستان، تحلیل گفتمان این برنامه‌ها می‌تواند به تحلیل و بررسی نحوه پرداخت این رسانه و ایدئولوژی خاص آن منجر شود.
