وبلاگ

هنر فلزکاری ایران بازتاب جامعه­ای است که آن رآفریده است. اگر چه درمتن تاریخ ایران به هنر، به ویژه هنر فلزکاری توجه زیادی نشده و بدین لحاظ چهره­ های بسیاری از هنرمندان بخصوص فلزکاران را غبار فراموشی فرا گرفته است؛ اما شاهکارهای به جا مانده گواهانی پر معنی از اندیشمندی و سخت کوشی آنان در آفرینش هنرهای ارزنده ایرانی است. این هنر که در شمال شرقی ایران، خراسان و ماوراءالنهر شکوفا شده است. متاسفانه به دلیل پایین بودن دمای ذوب فلزات گرانبها، بسیار محتمل بوده است که اشیایی که از فلزات ساخته شده ­اند، ذوب شده ومجدداً بکار گرفته شوند.

آغاز تولد دوباره­ی فلزکاری پس از حمله مغولان از اوایل سده ی هفتم­/ سیزدهم میلادی در غرب ایران پدیدار گشت و به تدریج تا اواسط سده هشتم­/ چهاردهم میلادی به خطه­ی فارس و غرب خراسان نفوذ یافت. شاه اسماعیل نخستین شاه ایرانی بود که پس از مرگ آخرین پادشاه ساسانی بعد از هشتصد و پنجاه سال استیلا و حکومت عرب­ها، و تاتار­ها، بار دیگر کشور را منسجم کرد و حکومتی شیعی – ایرانی برقرار کرد. وی توجه فراوانی به فرهنگ و هنر ایران داشت و همین امر باعث شد دوباره در هنرهایی که درآن دوره متأثر از فرهنگ مغولی اواخر دوره تیموری بودند، شیوه ­های ایرانی رواج یابند. با روی کار آمدن دودمان صفوی باب تازه­ای در مکتب هنر ایران گشوده شد؛ تا جایی که عصر طلایی هنر در ایران را باید مقارن حکومت همین دودمان دانست.

هنرمندان و فلزکاران این دوره از دواصل تشیع و ملی­گرایی – در آن زمان در جامعه رواج یافته و در حال گسترش و توسعه بود – الهام می­گرفتند واین اصل را در کارهایشان به کار می­بستند و سعی می­کردند تا از خط فارسی برای کتابت خوشنویسی استفاده کنند، مثلاً در نقره کوبی و حکاکی ظروف، پایه­ های شمعدان و پایه­ های نوشتار اشعار فارسی با خطوط خوش نستعلیق جایگزین کتیبه­های عربی شد. به جز مضامینِ مفاهیم اسلامی مانند آیات قرآنی، احادیث چهارده معصوم و اسامی آنان با توجه به نفوذ رواج بسیاری داشت و معمولاً در قالب خطوط نسخ و ثلث تحریر می­شدند و سایر نوشتار های این زمان بر روی آثار فلزی به خط نستعلیق و توأم با نقوش گل و برگ یا ترکیبات متنوع خطوط اسلیمی و هندسی به دست خوشنویسان صورت گرفت؛ در این میان هنر خوشنویسی علاوه بر نقش تزئینی خود، روح اسلامی را تجلی می­ساخت و این هنر نقش مهمی را در بیان گرایش و احساسات هنرمند ایفا می­نمود.

از آنجای که منابع مستقیم در ارتباط با موضوع فلزکاری دوره صفوی وبررسی شمعدان­ها و قندیل­های این دوره وجود نداشت کوشش شده تا با استعانت از همه منابع اعم ازکتب و مقالات چاپ شده فارسی و استفاده از اینترنت و استفاده آثار موجود در موزه ملی ایران و موزه آذزبایجان غربی به مطالعه هنر فلزکاری این دوره پرداخته و تزئینات شمعدان­ها و قندیل­های دوره صفویه را مورد بررسی قرار داده­ایم.

این تحقیق شامل شش فصل می­باشد؛ که در ابتدا ضمن بررسی کلیات تحقیق به اهداف آن پرداخته شده است. در فصل دوم به سیر تکاملی هنر فلز کاری دوره اسلامی و سابقه آن در ایران پرداخته­ایم و در حد امکان نمونه­هایی از دوره های مختلف را بیان کرده­ایم. در فصل سوم به بررسی فن تزئینات و کتیبه  شناسی این دوره و نوع فلزات آن را بررسی نموده­ایم . و در فصل چهارم به ادبیات قندیل ها و شمعدانهای این دوره را توضیح داده­ایم؛ در فصل پنجم به بررسی چند نمونه از شمعدان­ها و قندیل های دوره صفویه پرداخته شده است؛ و در نهایت در فصل ششم به نتیجه گیری پرداخته­ایم.

به هر حال چنانکه به یقین هیچ تحقیقی خالی از اشکال نیست، این نوشتار نیز با همه تلاش نگارنده، کامل و بدون ایراد نخواهد بود. امیدوارم اساتید و خوانندگان با رهنمودهایشان کاستی­ها را تذکر دهند تا الهام بخش پژوهشگر در تحقیقات آینده باشد. انشا الله. 

1-1 شرح موضوع

در حدود دو قرن حکومت شیعی که ایران پس از چند قرن حکومت محلی گشته و اعتلای انواع هنرها فراهم شده؛ فلزکاری عصر صفویه همگام با دیگر هنرها بر پایه سنت­های قدیم استمرار یافت و در سایه هنر پروری حاکمان به رشد و شکوفایی رسید. چنانکه از آثار به جا مانده از این عصر، گواه روشنی در پیشرفت هنری است که از آمیزش سبک­های مختلف قبل از صفویان ایجاد شد و انجام به جایگاه درخشان و بسیار متفاوت خود رسیده است. فلزکاران این عصر، اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز را جایگزین نقوش درشت و زمخت رایج در عهد تیموری و سلجوقی کردند؛ ظروف از جنس مس و برنج بیشتر رواج یافت و در سایه مهارت سازندگان، آثار با کیفیت و نفیس ساخته شدند. در اثر گسترش اعتقادات شیعی و روحیه­ی ملی گرایی استفاده از دعا­های شیعی و نیز اشعار فارسی با خطوط ایرانی همچون نستعلیق، نمود فراوانی در آثار فلزی دوره صفویه یافت. بنابر­این ویژگی ایرانی بودن یکی از مشخصه­های محصولات و تولیدات این دوره است آثار بدست آمده از دوره صفویه که در در موزه و مجموعه­های داخلی و خارجی نگه داری میشوند؛ به خوبی انعکاس دهنده دیدگاه های مذهبی حامیان خود و بازتاب نگرش اجتماعی جامع آن روزگار می­باشد، به طوری که در این پایان نامه به بررسی آثار جمع آوری شده، می­توان این تاثیرات را بر روی فرم و محتوا ونوع کاربردی آن­ها مشاهده کرد. نتیجه حاصل از این بررسی، علاوه بر شاخصه­های فرهنگی و هنری؛ کاربرد مواد ومصالح، محتوای آثار واستفاده از خط نگاره ها به زبان فارسی در دوره صفویه را نشان دهیم.

1-2 بیان سوالات در تحقیق

• آیا عناصر مذهبی، بر آثار فلزی دوران صفویه تاثیر گذاشته اند؟

• شاخصه­های تزئینی و محتوایی آثار فلزی دوران صفویه چه چیزهایی بوده ­اند؟

• رابطه فرم و محتوادر تزیینات شمدانها و قندیل های دوره صفویه چگونه بود؟

1-3 اهداف واهمیت انجام تحقیق

هدف از این تحقیق، بررسی تغییراتی است که در تزیینات و فرم شمعدان ها و قندیل­های دوره صفویه رخ داده است؛ شکل و جنس آثار تا حدی رشد کرده که امروزه؛ اوج هنرهای فلزکاری ایران در دوره صفوی می­دانند و سبکی که امروزه درکنده­کاری و ترصیع و قلمزنی آثار هنری فلزکاری رایج است برگرفته از همان دوره دانسته ­اند. استفاده از خط نستعلیق به عنوان خطی کاملاً ایرانی  از جمله این موارد است که با مطالعه­ نمونه­های تاریخی موجود می­توان به سابقه آن در هنر ایران می­توان پی­برد.