مطالعات خاورشناسان درباره قرآن، حدیث و سیره­ی پیامبر اکرم(ص) در سده­های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. بررسی اهداف و انگیزه­ها، مبانی و روش­ها و منابع مورد استفاده در این پژوهش­ها، بایسته­ی بررسی و تحقیق از سوی اندیشمندان مسلمان است. برای نیلِ به این هدف، بهتر است دیدگاه ­ها و اندیشه­ های هر خاورشناس به صورت مجزا یا تطبیقی با دیگر مستشرقان مورد مطالعه و مداقّه قرار گیرد. در این راستا، ما به بررسی رهیافت ویلیام مُنتگمری وات، از الهی­دانان و خاورشناسان مسیحیِ معاصر، نسبت به سیره و احادیث پیامبر(ص) در آثار تاریخی و دینی­اش پرداخته­ایم.

 

برای تبیین بهتر موضوع، ابتدا به جریان­شناسی سیره­پژوهی در غرب، به خصوص در دوره­ معاصر پرداخته شد تا به جایگاه وات در این میان بهتر پی ببریم، سپس به مطالعه و تحلیل آثار وات، اعمّ از کتاب­ها و مقالات وی در نشریات و دایرة المعارف­ها، به ویژه آثار سیره و تاریخی وی پرداخته شد تا اولاً روش­شناسی، مبانی، منابع مورد استفاده­ی وات و در یک کلام، رهیافت وات در سیره­پژوهی تبیین و شناسانده شود و ثانیاً آرا و اندیشه­ های وی، در صورت لزوم، مورد بررسی و نقد قرار گیرد.

 

کلیدواژه ­ها: سیره­ی پیامبر(ص)، سیره­پژوهی، حدیث، حدیث­پژوهی، ویلیام مُنتگمری وات، خاورشناسان.

 

 

 

فهرست مطالب

 

فهرست مطالب… ‌أ

 

فصل اول: کلیات… 1

 

1-1. بیان مسأله. 1

 

1-2. سؤالات تحقیق.. 2

 

1-3. فرضیه ­های تحقیق.. 2

 

1-4. ضرورت و اهمیت تحقیق.. 3

 

1-5. اهداف تحقیق.. 4

 

1-6. پیشینه­ی تحقیق.. 4

 

1-7. روش تحقیق.. 7

 

1-8. مفاهیم و اصطلاحات… 8

 

1-8-1. «سیره». 8

 

1-9. معرفی ویلیام مُنتگمری وات… 11

 

1-9-1. زیستنامه­ی علمی وات… 11

 

1-9-2. آثار وات… 14

 

1-10. حوزه های مورد بررسیِ وات در سیره­ی پیامبر(ص) و تاریخ اسلام. 34

 

فصل دوم: جریان­شناسی سیره­پژوهی در غرب… 36

 

2-1. پیشینه­ی پژوهش­های مستشرقان در باب سیره­ی پیامبر(ص) از قرن نهم میلادی تا دوره­ معاصر 36

 

2-2. جریان­شناسی سیره­پژوهیِ معاصر در غرب… 48

 

) 48

 

) 76

 

) 109

 

2-3. اهمّ جریان­های خاورشناسی در حوزه­ حدیث… 127

 

2-3-1. نقد و بررسی اهمّ دیدگاه ­های ایگناتس گلدتسیهر و یوزف شاخت در حوزه­ حدیث   130

 

2-4. دیدگاه ­های اندیشمندان عرب پیرامون پژوهش­های خاورشناسان درباره سیره­ی پیامبر(ص) 131

 

جمع­بندی و نتیجه ­گیری: 135

 

فصل سوم: روش­شناسی، مبانی و منابع وات در سیره­پژوهی پیامبر(ص) 139

 

3-1. مهم­ترین افکار و اندیشه­ های وات… 140

 

3-2. روش­شناسی وات در سیره­پژوهی پیامبر(ص) و مطالعات ادیان.. 149

 

3-2-1. اثرپذیری از مکتب تجربه­گرایی و اعتقاد به تاریخ­نگاری اثباتی.. 149

 

3-2-2. تبیین وقایع تاریخی همراه با تحلیل­های ذهنی.. 153

 

3-2-3. توجه به جوانب مختلف یک مسأله یا موضوع. 153

 

3-2-4. تحلیل­های روان­شناختی، پدیدارشناسانه و جامعه­شناختی وات از سیره­ی نبوی.. 154

 

3-2-5. رویکرد تقریب­گرایانه­ی وات نسبت به ادیان الهی.. 159

 

3-3. مبانی تاریخ­نگاری، سیره­پژوهی و الهیاتی وات… 162

 

3-3-1. اسطوره­ای بودنِ برخی حقایق تاریخی­نما 162

 

3-3-2. عدم تاریخی­نگری در گزاره­های وحیانی.. 163

 

3-3-3. «ثمرات» یک دین به عنوان معیار داوری در مورد آن دین.. 164

 

3-3-4. پذیرش پلورالیسم دینی از سوی وات… 165

 

3-3-5. لزوم تمایز میان آموزه­های اساسی و آموزه­های فرعی دین (ذاتی و عرضی دین) 166

 

3-3-6. کلیت دین ملاک صدق و کذب است، نه تک­تکِ گزاره­ها 167

 

3-3-7. زبان دین، زبان نمادین و تمثالی.. 169

 

3-3-8. توجه به نظریات (الگوهای) بدیل در قضاوت در مورد وقایع تاریخی.. 170

 

3-3-9. دخالت خدا در تاریخ.. 172

 

3-4. منابع وات در سیره­پژوهی پیامبر(ص) 174

 

3-4-1. به­ کارگیری روش نقد تاریخی از سوی وات در بررسی سیره­ی پیامبر(ص) 178

 

3-4-2. اعتماد و استناد وات به روایات تاریخی.. 180

 

جمع­بندی و نتیجه ­گیری: 180

 

فصل چهارم: مهم­ترین دیدگاه ­های وات پیرامون وحی، نبوت، سیره و احادیث پیامبر(ص) 183

 

4-1. سیره­پژوهی وات… 185

 

4-1-1. وضعیت پیامبر(ص) پیش از اسلام. 185

 

4-1-2. ظهور پیامبر(ص) و اسلام. 187

 

4-1-3. وحی از دیدگاه وات… 191

 

4-1-4. نبوت پیامبر اسلام(ص) از دیدگاه وات… 205

 

4-1-5. مهم­ترین وقایع دوران مکیِ پیامبر(ص) 220

 

4-1-6. مهم­ترین وقایع دوران مدنیِ پیامبر(ص) 224

 

4-2. حدیث­پژوهی وات… 298

 

4-2-1. دیدگاه وات درباره «حدیث». 298

 

4-2-2. رابطه­ فقه و حدیث با سنت پیامبر(ص) 304

 

4-2-3. مقایسه­ کتاب مقدس با احادیث اسلامی.. 305

 

جمع­بندی و نتیجه ­گیری: 306

 

فصل پنجم: نقد و بررسی دیدگاه ­های وات در سیره­پژوهی پیامبر(ص) 313

 

5-1. تحلیل و نقد اندیشه­ های ویلیام مُنتگمری وات در باب وحی.. 313

 

5-1-1. تحلیل و نقد جامع.. 314

 

5-1-2. تحلیل و نقد موردی.. 320

 

5-2. تحلیل و نقد دیدگاه وات پیرامون داستان «آیات شیطانی» یا افسانه­ی غرانیق.. 347

 

5-2-1. تحلیل و نقد جامع.. 347

 

5-2-2. تحلیل و نقد موردی.. 357

 

5-3. حقیقت جهاد در سیره­ی نبوی.. 360

 

5-4. فلسفه­ی تعدد زوجات پیامبر(ص) 365

 

5-4-1. ازدواج پیامبر(ص) با حضرت خدیجه(س) 368

 

5-4-2. ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش…. 369

 

5-5. شرایط اجتماعی- فرهنگی حاکم بر محیط عربستان.. 373

 

5-6. ولادت و دوران کودکی پیامبر(ص) 374

 

5-7. نقش ورقة بن نوفل در نبوت پیامبر(ص) 375

 

5-8. اولین مسلمان.. 378

 

5-9. اسلام حضرت ابوطالب(ع) 379

 

5-10. مسأله­ هجرت به حبشه. 381

 

5-11. جنگ­ها و غزوات پیامبر(ص) 382

 

5-11-1. نخستین سریه­ها و غزوات پیامبر(ص) 382

 

5-11-2. غزوه­ی بدر 385

 

 

5-11-3. غزوه­ی اُحد. 387

 

5-11-4. اخراج یهودیان بنی نضیر. 388

 

5-11-5. غزوه­ی خندق یا احزاب… 388

 

5-11-6. غزوه­ی خیبر. 389

 

5-11-7. فتح مکه. 390

 

5-11-8. غزوه­ی تبوک… 391

 

5-12. مسأله­ رحلت پیامبر(ص) و جانشین پس از وی.. 392

 

5-13. سیاست و پیامبر(ص) 393

 

5-14. ابعاد جهانی دین اسلام. 394

 

5-15. مسأله­ جزیه در اسلام. 395

 

5-16. امّی بودنِ پیامبر(ص) 396

 

5-17. قرآن و فرهنگ زمانه. 402

 

5-18. اسطوره­انگاری برخی حقایق تاریخی و آموزه­های دینی.. 403

 

5-19. نقد نظریه­ی «پلورالیزم دینی». 411

 

5-20. نقد نظریه­ی «ذاتی و عرضی دین». 425

 

5-21. نقد کلی اتهامات و داوری­های ناروای مستشرقان نسبت به پیامبر اسلام(ص) 431

 

جمع­بندی و نتیجه ­گیری: 433

 

نتایج کل رساله: 439

 

پیشنهادات: 450

 

منابع.. 452

 

الف) کتاب­های فارسی و عربی.. 452

 

ب) مقالات فارسی و عربی.. 464

 

ج) کتاب­ها، مقالات و سایت­های انگلیسی.. 471

 

نمایه­ها 476

 

1. آیات… 476

 

1. روایات… 485

 

1. اصطلاحات… 488

الف) فارسی به انگلیسی.. 488

 

ب) انگلیسی به فارسی.. 493

 

4. اعلام. 500

 

4. اماکن.. 510

پیوست… 515

 

فهرستی از کتب و مقالات خاورشناسان پیرامون اسلام و سیره­ی پیامبر(ص) 515

 

 

 

فصل اول: کلیات

 

1-1. بیان مسأله

 

پیشرفت و تعالی هر تمدنی در گرو خودباوری، بالندگی و نحوه­ ارتباط با دیگر تمدن­هاست؛ ارتباطی که در عرصه ­های مختلف هر تمدن با تمدن دیگر صورت می­گیرد و در این میان نقش اندیشمندان در پیشرفت تمدن­ها چشمگیرتر است.

 

فرهنگ غنی اسلام با مجموعه اندیشه­ های موجود در آن قابلیت این تعالی را برای هر اندیشمندی فراهم نموده است و در طول تاریخ شاهد بروز دوره­ های پیشرفت تمدن اسلامی بوده­ایم، دوره­هایی که عصر طلایی تمدن بشری نیز می­توان نامید.

 

غیر از مسلمانان و اندیشمندان مسلمان، بوده ­اند دانشمندانی که در مغرب­زمین می­زیسته­اند، با فرهنگ و آیینی دیگر؛ اما به دلایل و انگیزه­های مختلف به بررسی آیین اسلام و تمدن اسلامی پرداخته­اند. این بررسی­ها چه بسا بتواند زوایایی از آیین و تمدن اسلامی را به ما نشان دهد که ما خود نتوانسته­ایم آن را ببینیم، و چه بسا گستره­هایی از تمدن اسلامی را که آنها با پیش­فرض­های متفاوت خود نتوانسته ­اند آن­طور که مسلمانان دیده­اند ببینند، و مانند آن. همه­ی اینها کافی است تا انگیزه­ قوی­ای در ما به وجود آورد تا به مرور و نقد آثار خاورشناسان بپردازیم. فهم صحیح این مطالعات، بررسی همه­جانبه­ی اهداف و انگیزه­های خاورشناسان، منابع مورد استفاده­ی آنها، حوزه های مورد توجه غربیان، و روش­شناسی پژوهش­های آنان، توجه به زمینه ­های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر جهان معاصر را می­طلبد.

 

گستردگی موضوع در کنار اختلاف روش­ها، مبانی و دیدگاه ­های مستشرقان کار را دشوارتر کرده است؛ لذا ضروری می­نماید برای رسیدن به نتایج بهتر و دقیق­تر، قلمروی موضوع را محدود و مقید نمود و دیدگاه ­ها و اندیشه­ های هر خاورشناس به صورت مجزا یا تطبیقی با دیگر خاورشناسان مورد مداقّه و بررسی قرار گیرد. آنچه که ما در این نوشتار بدان می­پردازیم، «رهیافت ویلیام مُنتگمری وات در سیره و حدیث­پژوهی پیامبر اسلام(ص)» است.

 

ویلیام مُنتگمرى وات (William Montgomery Watt/1909-2006م) استاد سابق ادبیات عرب و رئیس بخش مطالعات عربی دانشگاه ادینبورو اسکاتلند، نزدیک به یک قرن مطالعات و پژوهش­های گسترده­ای پیرامون قرآن، اسلام، تاریخ اسلام، شخصیت و سیره­ی پیامبر(ص)، و فلسفه­ی اسلامی داشته و آثار ارزشمند و محققانه­ای در هر یک از این موضوعات تألیف نموده است و از آنجا که آثار وات در باب تاریخ اسلام و سیره­ی پیامبر(ص) از جایگاه ویژه­ای در میان اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان برخوردار است، ضروری می­نماید رهیافت ایشان در سیره­پژوهی پیامبر(ص) مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.

 

مهم­ترین آثار وات در این زمینه عبارتند از:

 

Muhammad at Mecca (محمد در مکه)

 

Muhammad at Medina (محمد در مدینه)

 

Muhammad, Prophet and Statesmam (محمد پیامبر و سیاستمدار)

 

البته ایشان کتاب­ها و مقالات دیگری هم در این موضوع دارند که در این پژوهش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است که در فهرست منابع خواهد آمد.

 

1-2. سؤالات تحقیق

 

سؤالات اصلی و فرعی این پژوهش به ترتیب عبارتند از:

 

1. وات براساس چه مبانی، روش­ها و منابعی سیره­ی پیامبر(ص) را مطالعه و تحلیل کرده است؟

 

1. تفاوت­ها و تمایزهای میان نتایج بررسی وات در سیره با مسلمانان و دیگر اسلام­شناسان غربی کدام است؟

 

1. چه نقدهایی را می­توان بر روش­ها، مبانی و دیدگاه ­های وات در زمینه­ سیره­ی پیامبر(ص) وارد دانست؟