«فال» واژهی عربی است،به معنیخوش بینی و تفأل به نیکی و ضد«طَیره»(شوم)است.و درفرهنگ لغت به معنی شگون، طالع، بخت، پیش بینیخوش بینانه و بهدل نیک آوردن است.برخی فال را به عنوان «علم فال» دانسته اند. منشاء فال از پیشگوییاست. درزمان گذشته بسیاری معتقد به نیروهای ماوراءالطبیعه بوده اند. وآنهارا در تعیین سرنوشت و آینده خود موثر می دانستند، این اعتقاد نه فقط دربرخی قشرِمحروم و بیسواد بلکه بین برخی طبقه حاکم و اشراف که امورحکومتی و ادارۀکشور رابهعهده داشتند؛ رواج داشت. باگذشت زمان، تاثیر اوضاع کواکب بر زندگی حال و آینده در اندیشه برخی ، به باور اجتماعی تبدیل شده است. در دین اسلام به «فالِ نیکزدن» سفارششده است. از آنجایی که شاعران هردورهایی جزو قشرِ دانشمند و زبان گویای جامعه محسوب میشوند. این روندِ فکری درلابلای آثارشان جایگرفته و امروزه باگذشت زمان، انعکاسِ قَدَاسَتِ« فال» و«استخاره» باهمان، بارمعنایی کهن، در اشعاربرخی از شاعران مُتداول است. این پایان نامه ، نخست، به تبیین و تشریح فال و مشتقّات آن، چون: «پیشگویی»،«طالع»،«تَطَیُّر» و«استخاره» ازلحاظ لغوی و مفهومی پرداخته است. سپس با بررسی اندیشۀشاعران درادبیّات منظوم فارسی به ایننتیجه رسیده است که با وجود همۀ اختلافات میان منکران و معتقدان این اندیشه، شاعران فرهیختهایی، چون: رودکی، فردوسی، خاقانی، نظامی، مولانا، سعدی، حافظ، مشیری، نادرپور و… ازجمله افرادی هستند، که به اهمّیّت قَدَاسَت فال وپیشگویی، معترف بوده اند. ودر آثار خود به این رویکرد فکری، نظری مثبت داشته اند.
کلیدواژه ها:
فال، پیشگویی، استخاره، طالع، تَطَیُّر، قَدَاسَت و ادبیّات منظوم فارسی
1- 1- مقدّمه ی تحقیق
انسان از دیرباز، با حسِجستجوگرانه، برای علتیابی پدیدههای طبیعی و ماوراءالطبیعی اطراف خود، به دنبال راهی بوده است،که بر زمان تسلط یابد تا ازآیندۀ و سرنوشت خویش آگاه گردد. او معتقد بهاموری شد؛ که بر تمام گسترۀ باورها و زندگیاش تاثیرگذاشت. به گونه ایی که امروزه با وجود پیشرفت علوم بشری، بسیاری از آن باورها به قوّت خود باقی مانده است .
ریشۀ این تفکر، ازآن جا ناشی می شود که درمیان تمام اقوام کهن، به ویژه در بین النهرین عقیده برآن بودکه سرنوشت انسان یکسره دردست خدایان است وجبری چنان مطلق با ذکر جزئیات ودقیق، بر سرنوشت حیات مردم غلبه دارد. علاوه برآن، این اعتقاد هم وجود داشت، که نیروی فوق طبیعی که سرنوشت مارا تعیین کرده اند؛ قادرند، خواسته های خودرا برای یاری به آگاهی ما برسانند و ما را یاریکنند واز مقاصد نیروهای پلید و مقتّدر برضد ما جلوگیری کنند. تقویت باور تاثیر ستارگان برزندگی بشر وپیشگویی با ستارگان، حدود بیش از 400 سال پیش از میلاد بر میگردد.
با این توصیف، باورها و عقیده ها چه مثبت وچه منفی، همیشه از «زبان فرهنگ عامه » بوجود می آید وبین مردم فقیر وغنی جامعه قوّت می گیرد، امّا انگیزه انتخاب موضوع « قَداست فال و استخاره در ادبیّات منظوم » برای پژوهش حاضر ، سوال اساسی بود، که همواره فکر نگارنده را درطول تحصیل، دراین مقطعتحصیلی به خود مشغول داشته بود وباخود میاندیشیدم که شاعران چگونه اهمّیت قَدَاسَت فال و استخاره را در اشعارخود به تصویر کشیده اند و بازتاب آن در بین اشعار شاعران معاصر چگونه است؟ وازآنجایی که تاکنون پژوهشی با این عنوان درادبیّات منظوم صورت نگرفته بود، تصمیم گرفتم، با راهنماییهای بیدریغ و دلسوزانۀ استادان محترم گامی هرچند کوچک در پژوهش این مهّم بردارم.
برای تبیین موضوع، این پایان نامه، در پنج فصل ذیل تدوین شده است :
فصل اول: با عنوان کلیّات تحقیق، شامل: مقدّمه، بیان مسأله، سوالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و اهداف و… است.
فصل دوم: در این فصل موضوع تحقیق، یعنی مفهوم فال و استخاره از نظری لغوی و مفهومی مورد بررسی قرارگرفته است.
فصل سوم: در این فصل، برای پیشبرد اهداف تحقیق، زندگی نامه ها، سبک شعری و آثار شاعران شاخص گردآوری شده است.
فصل چهارم: مهم ترین فصل پژوهش است. و به بررسی مفهوم فال و استخاره در ادبیّات منظوم می پردازد..
فصل پنجم:ارائۀ نتیجه گیری پژوهش است.
«فال» از ریشه فأل عربی است؛ در فرهنگ هابه معنای شگون، طالع، بخت، پیش بینی وعاقبت گویی آمده است. همچنین درکتب مختلف بعنوان علم، ازآن یاد شده است. « علمیاست، که بوسیله آن برخیحوادث آینده دانسته می شود. واین کار باگشودن قرآن کریم یا کتب بزرگان، مانند: دیوان حافظ و مثنوی مولوی و نظایر آن انجام میپذیرد.»(معین،1357: ذیل واژۀ فال) استخاره هم به معنای طلوع کننده، جزییازمنطقه البروج و پیشگویی سرنوشت و برای انجام کاری با قرآن فال گرفتن است. و…(همان)
فال و فالگیری روشی برای شناخت آیندهاست وآگاهی پیداکردن از آنچه قراراست رخبدهد و یا رخندهد. قَداست این روش درفرهنگها بین اقوام و ملل گوناگون آن قدر بوده است که همیشه، طالبان زیادی رابه خود جلب نموده است.
بنا امیدی ازین در مرو بزن فالی بـــود کـــه قــرعۀدولــت بنام مــا افتد
شبی که ماه مُراد از افق شود طالع بــــود کــه پــرتـو نــوری ببام ما افتـد
(حافظ ،244:1379 )
در خصوص زادگاه اصلی فال اتفاق نظر خاصی نیست. از کهن ترین نمونه های فال بینی از شهر «سیپار» بود که شمش را به خاطر هنر غیب گویی و فال بینی می ستودند.( قدیانی، 1387 : 529)
در زندگی اجتماعی و سیاسی یونانیان، پیشگویی و تفأل نقش موثری داشته است. یونانیان در بارۀ هرچیزی می خواستند، ارادۀ خدایان را بدانند و می پنداشتند، ارادۀ خدا با علائم مختلفی که تفأل نامیده می شود؛ ظهورمی کند.(ناس،1354 :52) و در ایران باستان هم دوران مادها، هخامنشیان تا ساسانیان علوم ستاره شناسی بابلی وهندی رواج داشت. چنان که استفاده فراوان فردوسی و دیگر شاعران در بازتاب مفاهیمی، چون: مکان سیّارات، صورفلکی، بروج دوازدهگانه، سعدونحس اختران و تاثیر آنها در کامیابی یا عدم کامیابی شاهان و قهرمانان داستانها مورد استقبال فراوان قرارگرفته است.
چــــو کــرد اخــتر فـرخ ایـرج نـگاه کـشـف دید طــالــع خــداونـد مــــاه (فردوسی، 1375،ج1: 16)
بــختـور از طـالـع جــوزا بـــــــرآی جـوزشـکـن آنـگه و بـخــت آزمـــای
(نظامی،1387 :407)
هستم عطارد،این دو قصیده دوپیکراست لاف عطاردت ز دو پیکر نکوتـــــر است
(خاقانی،43:1373 )
همچنین، بعدازظهور اسلام هم استخاره (فال گرفتن با قرآن) آنقدرمقدّس شد،که مسلمانان برای انجام امورنیک از استخاره بهره میبردند. و از تَطَیُّر دوری میکردند. از رسول گرامی (ص) نقل است که فال راخوش میداشت وتطیّررا خوش نمیداشت. «ما خابَ مَن إِستَخارَولا نَدِمَ.» هرکه از خدا خیر جوید نومید نشود و هرکه مشورت کند نادم نگردد. (نهج الفصاحه،1356: 536)
وآنچه مسلّم است،گسترش آیندهنگری از طریق فال واستعمال آن توسط عام وخاص موجب ورود آن در دنیای ادبیّات منظوم شد.
مصحف به فـال بـاز گرفتم به بــامداد بــرفــور الســـلام علیکـم جــواب داد
(نَزاری قهستانی،1371 :319)
استعمال فال، استخاره و طالع، دربین برخی جوامع پررنگ است و به صورت تمثیل وِرد زبان شده است. «فال امام جعفر صادق (ع) است؛ بد ندارد.»یعنی همیشه با همه کس حتی دوضدموافق است. (دهخدا،1386:ذیل واژۀ فال) یا «فال نیکو بزن به هرکاری.» (همان)
اکنون در بیشترکشورها، فال گرفتن با کتب مقدس دینی و برای نمونه درکشورهایی مانند: ایتالیا، فال گرفتن با«اشعار ویرژیل»مورداستقبال است. درایران هم فال گرفتن باکتاب مقدس قرآنکریم و دیواناشعارحافظ متداولتر از سایر کتب است. وهمچنان میتوان بازتاب این باور اجتماعی را درشعر معاصر هم مشاهده کرد.
حالِ دلــم حـواله به دیـوان ِ خـواجه بـاد یـارآن زمـان که خواستـه فالِ مـراد از او
من با روانِ خواجه از او شکوه می کنـــم تــــادادِ مــــا بستــــد اوستــــاداز او
فرم در حال بارگذاری ...