به شناخت‌نامه علمی ابن‌الماهیار پرداخته شده است. بازشناسی کتابهای ابن‌الماهیار در تفسیر قرآن، بازیابی روایات تفسیری ایشان که شامل 563 روایت تفسیری و مستدرک بازیابی روایات تفسیری ابن‌الماهیار، از مباحث مهمی است که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته است. گونه‌شناسی روایات تفسیری ایشان که عبارتند از روایات سوره ـ آیه شناخت، معنا شناخت، تفسیری ـ تبیینی، تأویلی، جری و تطبیق، و مرتبط در بخش دیگری مورد توجّه قرار گرفته است. در این میان روایات جری و تطبیق بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند. محتوای اصلی این روایات اثبات بنیاد قرآنی, امامت و ولایت ائمه : می‌باشد. در آخر ملاک و معیار اعتبارسنجی سندی روایات ابن‌الماهیار بیان شده است و نتیجه‌ی آن طبق نظر متأخران به دلیل وجود راوی ضعیف، مهمل، مجهول و … جزء روایات حسن، موثق و ضعیف محسوب می‌شود، اما از منظر قدما ضعف سند موجب ضعف روایت نمی‌شود. بنابراین روایات ابن‌الماهیار با توجّه به ملاک و معیار قدما، حدیث صحیح تلقی می‌شود.
کلید واژه ها : ابن الماهیار، بازیابی، روایات تفسیری، گونه شناسی، اعتبارسنجی سندی.
فهرست مطالب
فصل اول. 1
پیشگفتار. 2
1.1. کلیات.. 3
1.1.2. سؤالات تحقیق.. 4
1.2.1.1. بهره‌ها و فواید…… 7
1.2.1.2. ضرورت و اهداف بازیابی.. 7
1.2.1.3. قواعد و روش‌های بازیابی.. 7
1.2.3. روایت تفسیری.. 10
1.2.4. گونه‌شناسی روایات تفسیری.. 10
1.2.4.1. روایات آیه ـ سوره شناخت… 11
1.2.4.3. روایات تفسیری ـ تبیینی…….. 11
1.2.4.4. روایات تأویلی.. 11
1.2.4.5. روایات جری و تطبیق……. 11
1.2.4.6. روایات مرتبط. 12
1.2.5. اعتبارسنجی سندی.. 12
1.3. شناخت‌نامه‌ی ابن‌الماهیار. 12
1.3.2. شخصیت علمی.. 13
1.3.2.1. اساتید و مشایخ.. 14
1.3.2.2. شاگردان ابن‌الماهیار.. 15
1.3.2.3. آثار ابن‌الماهیار.. 15
1.3.2.4. سرگذشت آثار… 16
1.3.3. شخصیت رجالی ابن‌الماهیار.. 18
1.3.3.1. نماى سیاسى ـ مذهبى قم و بغداد در زمان حیات ابن‌الماهیار.. 19
فصل دوم. 21
2.1. کتب چهارگانه ابن‌الماهیار. 22
2.1.1. طرق ابن‌الماهیار.. 22
2.1.2. استناد و اهمیت کتب ابن‌الماهیار.. 23
2.1.3. سرچشمه‌های انعکاس دهندۀ روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 24
2.1.4. بازتاب روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار در منابع بعد از خود. 25
2.1.5. جایگاه ابن‌الماهیار در انتقال تراث تفسیری امامیه. 26
2.1.6. محتوا و مضمون روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 27
2.1.7. منابع کتب ابن الماهیار.. 27
2.1.8. تفاوت پژوهه حاضر با کتاب تأویل ما نزل من القرآن الکریم. 29
2.2. روش بازیابی روایات تفسیری ابن‌الماهیار.. 31
2.2.1. بازیابی روایات تفسیری ابن الماهیار.. 32
(3) سورة آل عمران. 33
(4) سورة النساء. 36
(5) سورة المائدة 37
(7) سورة الأعراف… 38
(9)سورة التوبة. 39
(13) سورة الرعد. 39
(16) سورة النحل. 41
(17) سورة اسراء. 42
(18) سورة الکهف… 47
(19) سورة مریم. 50
(20) سورة طه. 52
(21) سورة الأنبیاء. 55
(22) سورة الحج. 59
(23) سورة المؤمنون. 68
(24) سورة النور. 70
(25) سورة الفرقان. 73
(26) سورة الشعراء. 76
(27)سورة النمل. 80
(28) سورة القصص…. 84
(29)سورة العنكبوت.. 88
(30) سورة الروم. 91
(31) سورة لقمان. 92
(32)سورة السجدة 93
(33) سورة الأحزاب.. 95
(34) سورة سبأ 100
(35) سورة الملائكة / فاطر. 102
(36) سورة یس… 104
(37)سورة الصافات.. 105
(38) سورة ص…. 107
(39) سورة الزمر. 108
(40)سورة المؤمن. 111
(41)سورة فصلت.. 112
(42)سورة الشوری.. 115
(43) سورة الزخرف… 117
(44) سورة الدخان. 123
(45) سورة الجاثیة. 124
(46) سورة الأحقاف… 125
(47) سورة محمد. 126
(48) سورة الفتح. 128
(49) سورة الحجرات.. 129
(50) سورة ق.. 130
(51) سورة الذاریات.. 131
(52) سورة الطور. 131
(53) سورة النجم. 132
(54) سورة القمر. 136
(55) سورة الرحمن. 136
(56) سورة الواقعه. 139
(57)سورة الحدید. 140
(58) سورة المجادلة. 145
(59) سورة الحشر. 147
(60) سورة الممتحنة. 149
(61) سورة الصف… 149
(62)سورة الجمعة. 152
(63) سورة المنافقون. 152
(64) سورة التغابن. 153
(66) سورة التحریم. 153
(67) سورة الملك.. 154
(68) سورة القلم. 155
(69) سورة الحاقة. 156
(70) سورة المعارج.. 158
(72) سورة الجن. 159
(74) سورة المدثر. 160
(75) سورة القیامة. 161
(76) سورة الإنسان. 161
(77) سورة المرسلات.. 163
(78) سورة النبأ 163
(79) سورة النازعات.. 164
(80) سورة عبس… 165
(81)سورة التکویر. 165
(82) سورة الانفطار. 167
(83) سورة المطففین. 167
(84) سورة الانشقاق.. 169
(85) سورة البروج.. 169
(87) سورة الأعلی.. 170
(88) سورة الغاشیة. 170
(89) سورة الفجر. 171
(90) سورة البلد. 171
(91) سورة الشمس… 172
(92) سورة اللیل. 173
(93) سورة الضحى 174
(94) الشرح 174
(95) سورة التین 175
(97) سورة القدر. 176
(98) سورة البینة. 177
(99) سورة الزلزلة. 178
(100) سورة العادیات.. 179
(101) سورة القارعة. 180
(102) سورة التکاثر. 181
(103) سورة العصر. 182
(104) سورة الهمزة 182
(107)سورة الدین 182
(108) سورة الکوثر. 182
(112) سورة الإخلاص…. 183
2.2.2. مستدرک بازیابی روایات تفسیری کتب ابن‌الماهیار.. 184
(2) سورة البقرة 185
(3) سورة آل عمران. 185
(5) سورة المائده 186
(9)سورة التوبة. 187
(11) سورة هود. 188
(13) سورة الرعد. 189
(17) سورة اسراء. 189
(33) الأحزاب.. 189
(35) سورة فاطر. 190
(58) سورة المجادلة. 190
(66) سورة التحریم. 191
(69) سورة الحاقة. 191
(98) سورة البینة. 192
2.2.3. تعداد روایات براساس کتب منسوب به ابن‌الماهیار.. 193
فصل سوم. 194
3.1. گونه‌شناسی روایات تفسیری ابن‌الماهیار. 195
3.1.1.1. فضائل سوره. 195
3.1.1.3. شأن نزول آیه. 200
3.1.2. روایات معنا شناخت… 237
3.1.4. روایات تأویلی.. 254
3.1.5. روایات جری و تطبیق.. 276
3.1.6. روایات مرتبط.. 342
3.1.7. شرح کلی محتوای روایات تفسیری ابن‌الماهیار.. 352
3.1.8. بررسی انواع گونه‌شناسی روایات ابن‌الماهیار براساس جدول.. 358
فصل چهارم. 361
4.1. اعتبار سنجی سندی روایات تفسیری ابن‌الماهیار. 362
4.1.1.1. بررسی روایان اسناد روایات ابن‌الماهیار.. 365
نتایج. 408
کتابنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………409
فصل اول
کلیات و مفاهیم
پیشگفتار
عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ 7 قَال: … الْإِمَامُ یَهْدِی إِلَى الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ یَهْدِی إِلَى الْإِمَام.[1]
دستیابی و فهم مراد کلام الهی پس از پیامبر اکرم 6 به وسیله‌ی امامان معصوم : است که این بزرگواران متصل به زبان وحی و آشنا به محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ، تأویل، بطن و بطون آیات قرآن هستند. پس از پیامبر اکرم 6، راویان و اصحاب سؤالات و ابهامات خود را درباره‌ی آیات قرآن از ائمه : می‌پرسیدند و پاسخ آن را دریافت و در کتب و نسخه‌هایی گردآوری و تدوین می‌کردند.
با توجه به مجموع اطلاعات تاریخی، تراجم و کتب رجالی، امروزه اطمینان داریم، روایات معصومین :، از جمله روایات تفسیری، توسط اصحاب و راویان حدیث، در مجموعه کتب تفسیری، موضوعی، گردآوری و نسخه‌برداری می‌شده است، هر چه این روایات و آموزه‌ها به زمان حضور امامان معصوم : و از زبان اصحاب خاص گردآوری شده باشد دارای اهمیت ویژه‌ای است.
متأسفانه، بخش عمده‌ایی از این کتب و نسخه‌های گران‌قدر که میراث ارزشمندی از روایات شیعه است در گذر تاریخ و حوادث به دست ما نرسیده است؛ اما گزارشات کتب رجالی، تراجم و تاریخی، حاکی از وجود این کتب و نسخه‌ها تا چند سده پس از دوران تدوین این کتب و انتقال آن به سایر کتابهای قرون بعد دارد. دین پژوهان، از گذشته تاکنون، دستیابی و گردآوری روایات کتب مفقود شده، از آثار متأخر را در قالب یک کتاب مدون، مورد اهتمام قرار داده‌اند.
از جمله‌ی این آثار گرانبار اما مفقود، نگاشته‌ها و کتب ابن‌الماهیار، یکی از راویان و محدثان امامی شیعه است که دارای آثار متعدد در موضوعات متنوع، از جمله فقه، اصول، اوائل، دواجن، قرائت و تفسیر قرآن بوده است. وی در زمان غیبت صغری و هم عصر با کلینی می‌زیسته است. متأسفانه هیچ یک ازآثار او به طور کامل و در یک کتاب مدون به دست ما نرسیده است، اما روایات تفسیری او در متون حدیثی به طور پراکنده گزارش شده است.
پژوهش حاضر با هدف دستیابی به روایات تفسیری و اندیشه‌های ژرف این محدث فرزانه، سامان یافته است. اطمینان از درستی یافته‌ها، بازیابی، گونه‌شناسی و اعتبارسنجی از دیگر اهداف این پژوهه بود که در فصل‌های جداگانه ذکر شده است.
1.1. کلیات
این فصل شامل دو قسمت، کلیات و مفاهیم پژوهه است. کلیات، شناسه طرح تفصیلی پایان‌نامه است. در مفاهیم پژوهه، توضیح مختصری از مفاهیم بازیابی، روایت تفسیری، گونه‌شناسی و اعتبار سنجی را بیان کرده‌ایم. همچنین در قسمت شناخت‌نامه، اطلاعاتی در مورد شخصیت فردی، علمی و رجالی ابن‌الماهیار ذکر کرده‌ایم.
1.1.1. مسأله تحقیق
محمد بن العباس بن علی بن مروان بن الماهیار از راویان، محدثان و فقهاء قرن چهارم هجری و هم‌عصر کلینی است. بنا به گفتۀ رجالیون ابن‌الماهیار دارای آثاری در موضوعات فقه، اصول، اوائل، دواجن، قرائت و تفسیر قرآن بوده است. از جمله آثاری را که به او نسبت داده‌اند الدواجن علی مذهب العامة، المقنع فی الفقه، الأصول، الأوائل، الناسخ و المنسوخ، قراءة فی أهل بیت:، تأویل ما نزل فی النبی 6 و … است لکن اصل هیچ یک از این کتب در اختیار ما نیست و هیچ یک از کتابهای محمدبنالعباس به طور کامل به نسل‌های بعد انتقال نیافته است؛ بلکه به طور جداگانه در کتابهای دیگر ذکر شده است.
در این پایان‌نامه برآنیم روایات تفسیری ابن‌الماهیار که مربوط به چهار کتاب «تأویل ما نزل فی النبی 6، تأویل ما نزل من القرآن فی أهل بیت :، تأویل ما نزل فی شیعتهم، تأویل ما نزل فی أعدائهم» است را بازیابی، گونه‌شناسی و اعتبار سنجی سندی کنیم.
روایات تفسیری ابن‌الماهیار در کتابهایی از جمله: تأویل الآیات استرآبادی، سعدالسعود، الاختصاص و … گردآوری شده است. لذا این پایان‌نامه بر آن است تا روایات تفسیری ابن ماهیار را بازیابی کند؛ و روایات تفسیری او را در یک مجموعه بر پایه ویژگیهای اولیه و اصیل آن جمعآوری کند. و در فصل‌های بعدی به گونه‌شناسی و اعتبار سنجی سندی آن بپردازیم.
1.1.2. سؤالات تحقیق
سوال اصلی: چه مقدار از روایات کتب «تأویل ما نزل فی النبی 6، تأویل ما نزل من القرآن فی أهل بیت :، تأویل ما نزل فی شیعتهم، تأویل ما نزل فی أعدائهم» ابن‌الماهیار قابل بازیابی است؟
سوال فرعی: 1ـ بازیابی کتب محمدبنالعباس از طریق چه شیوه هایی امکان دارد؟
2ـ جایگاه ابنماهیار در انتقال تراث تفسیری امامیه چیست؟
3ـ روایات تفسیری «تأویل ما نزل فی النبی 6، تأویل ما نزل من القرآن فی أهل بیت :، تأویل ما نزل فی شیعتهم، تأویل ما نزل فی أعدائهم» ابن‌الماهیار به چه گونه‌هایی قابل تقسیم است؟
4ـ روایات تفسیری «تأویل ما نزل فی النبی 6، تأویل ما نزل من القرآن فی أهل بیت :، تأویل ما نزل فی شیعتهم، تأویل ما نزل فی أعدائهم» ابن‌الماهیار از چه میزان اعتبار سندی برخوردارند؟
1.1.3. فرضیات پژوهش
این پژوهش اکتشافی است و پیش از تحقیق امکان ارائه فرضیه را ندارد. لیکن براساس مطالعات اولیه به نظر میآید:
ـ بخش قابل توجهایی از روایات تفسیری ابنماهیار از میراث روایی امامیه قابل بازیابی است. و بیشتر این روایات از گونه جری و تطبیق و تأویل برخوردار است.
فرعی1ـ مطابق برخی از قواعد بازیابی کتاب التراث بین الحوادث و الانبعاث روایات ابنحجام قابل بازیابی است.
فرعی2ـ از آنجا که ابنماهیار از تدوین کنندگان تفسیر روایی در سدهی چهارم هجری است؛ جایگاه مهمی در تفسیر امامیه دارد.
فرعی 3ـ مطابق معیارهای گونه‌شناسی بر طبق دسته‌بندی روایات تفسیری به گونه جری و تطبیق، تأویلی، سوره ـ آیه شناخت، معنا شناخت و مرتبط، روایات تفسیری ابن‌الماهیار قابل گونه‌شناسی است.
فرعی 4ـ طبق ملاک متأخران و متقدمان در مورد حدیث صحیح و … می‌توان میزان اعتبار سندی روایات ابن‌الماهیار را سنجید.
. ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم – قم، چاپ اول، 1403 ق.
فرم در حال بارگذاری ...