وبلاگ

نقش و نقوش از بدو پیدایش انسان و ثبت تاریخ افکار و اندیشه­ های بشر همواره وجود داشته و نقش عمده ای را ایفا کرده است. شاید اولین خطوطی که انسان بر دیواره­ی غارها کشیده و یا نقوشی که بر روی ظروف سفالین باقی مانده در زمره­ی اولین تصاویر و نقوش ثبت شده از شروع تاریخ بشر می باشد.

 

بازشناسی تاریخ گرافیک ایران در دوره­ های گوناگون، به شناخت و رفتاری درست­تر در زمان حال می­انجامد. یک از گونه­ های بسیار پرکاربرد و دیرپای طراحی گرافیک، طراحی نشانه­ها هستند. هر چند با تأسیس مدارس گرافیک در ایران، نوع نگاه به این گونه آثار با تغییراتی اساسی همراه بود اما ردپای آن را در سال­های پیش از این رویداد نیز می­توان جست. در این پایان نامه به بررسی نقش­مایه­های هندسی در نشانه­ های انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 پرداخته می شود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و می­توان با تکیه بر ارزش­ها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقش­مایه­ها در همه­ی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقش­مایه­ها در اکثر موارد استفاده می شود.

 

در تحقیقات مقدماتی پیش از آغاز پژوهش، جمع­آوری نشانه­ های دهه 70 و 80 با تورق صفحه به صفحه کتاب­های تصویری زمان مدیدی را به خود اختصاص داد. این جستجو در کل، گزینش 1566 نشانه را در پی داشت.

 

فصل دوم این پژوهش، با نگاهی به نشانه و انواع آن آغاز شد که در این فصل به تعریف نشانه از دیدگاه ­های مختلف پرداخته شده است و بعد انواع آن که شامل نشانه­ های نوشتاری، نشانه­ های شمایلی و نشانه­ های تلفیقی بودند، اختصاراً مورد بررسی قرار گرفته اند. در فصل سوم به طبقه ­بندی نقش­مایه­ها در دوره قبل از اسلام پرداخته شده است که این طبقه ­بندی شامل چهار دسته نقش­مایه­های گیاهی، نقش مایه­های هندسی، نقش­مایه­های حیوانی و نقش­مایه­های انسانی می باشد و در دوره هنر اسلامی که شامل سه دسته از نقش­مایه­های گیاهی، نقش­مایه­های هندسی و نقش­مایه­های حیوانی – انسانی است، پرداخته شده و در فصل چهارم به بررسی نقش­مایه­های هندسی که شامل دایره، مربع و مثلث است پرداخته شده و در نهایت نشانه­ها طبقه ­بندی شده است. این نشانه­ها ابتدا از نظر انواع نشانه­ها و بعد از نظر طبقه ­بندی نقش­مایه­ها مجزا شد و در پایان 244 نشانه که فقط نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 متأثر از نقش­مایه­های هندسی بودند، مورد بررسی قرار گرفتند.

 

 

 

 1-1 تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئله­ پژوهشی

 

نقش­مایه­های هندسی با بر کنار هم قرار گرفتن نقوش یا واحد­های کوچکی که با ابزار­های ساده ترسیم می­شوند و در این میان از اشکال و زوایای خاص نیز استفاده می­گردد که همه این موارد در نهایت نقش مایه هندسی را ایجاد می­ کند. نشانه انتزاعی به نشانه­ هایی اطلاق می شود که نه به صورت مستقیم و نه غیر مستقیم با موضوع ارتباط ندارند و تصویر با موضوع از طریق جنبه­ های فرعی ارتباط پیدا می­ کند و همچنین با مخاطب از طریق مسایل فرهنگی ارتباط برقرار می­ کند.

 

در خصوص تعریف نقش­مایه­های انتزاعی و هندسی لازم است به تعریفی که در این خصوص توسط نویسندگان مختلف بیان شده است اشاره­ای کنیم :

 

محمد رضا باطنی در «کتاب فرهنگ انگیسی به فارسی پویا»  که در سال 1388 توسط نشر فرهنگ معاصر منتشر شد، چنین می­گوید: در نهایت می­توان واژه­ی نقش­مایه را این گونه معنا کرد: بنیاد نقش و یا ریشه و اصل تصویر در دایره المعارف­ها و فرهنگ اصطلاحات هنری، اصطلاح نقش­مایه را معادل واژه لاتین موتیف قرار داده­اند. موتیف به معنای انگیزه، درون مایه.

 

احمد دانشگر در کتاب «فرهنگ جامع فرش ایران» که در سال 1372 توسط نشر دی منتشر شد، به این مطلب می ­پردازد که نقش­مایه را

 موضوع بن نما و یا نقش و نگار می­داند. به عبارتی «کار مایه ویژه در ترکیب­بندی» را تعبیر نقش­مایه دانسته است. نقش­مایه یا «بن­نگار» را مجموعه­ی ریز نقش­هایی معرفی می­ کنند که مایه و تشکیل دهنده نقش­اند.

 

رویین پاکباز در کتاب « دایره­المعارف هنر» خاطر نشان شده است: «سرچشمه­ی بسیاری از نقش­مایه­های مورد استفاده توسط هنرمند عصر ساسانی (صور گیاهی، قوچ­های رو در روی یک درخت، گاوان بالدار سر، نبرد شیر و گاو، شاهین­های حمله ور بر جانوران، وجز اینها) در هنر باستانی آسیای غربی بود، ولی طرح­هایی چون پیچک تاک، صحنه­های انگور چینی و پیکر­های بالدار پیروزی، به تازگی از منابع رومی اقتباس شده بودند. در اواخر عصر ساسانی، تاثیرات هند و آسیای میانه افزایش یافت.

 

در این پایان نامه به بررسی نقش­مایه­های هندسی در نشانه­ های انتزاعی ایران دهه 70 و 80 پرداخته می­ شود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و می­توان با تکیه بر ارزش­ها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقش­مایه­ها در همه ی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقش مایه­ها در اکثر موارد استفاده می­ شود.

 

1-2 پرسش­های پژوهش

 

نقوش هندسی در نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 چه جایگاهی دارد؟

 

استفاده از کدام تک واحد نقش­مایه هندسی در نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 ایران کاربرد بیشتر داشته است؟

 

کدام نقوش هندسی کاربرد بیشتری در نشانه­ های انتزاعی ایران داشته اند؟

 

1-3 فرضیه ­های پژوهش

 

نقوش هندسی ایرانی در طراحی نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 کاربرد وسیعی داشته است.

 

استفاده از تک واحد نقش­مایه مربع در نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 بیشتر بوده است.

 

کاربرد نقش­مایه­هایی با الهام از یک واحد در نشانه­ های انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 بیشتر بوده است.

 

1-4 اهداف و ارزش نظری پژوهش

 

هدف اصلی از انجام این پژوهش تجزیه و تحلیل نقش­مایه­های هندسی در نشانه­ های انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 بوده است.

 

در این میان ارزش­های نظری این پژوهش به شرح ذیل می باشند: 

 

شناسایی نقش­مایه­های ایرانی، بررسی نقش­مایه­های هندسی ایران، شناسایی نشانه­ های انتزاعی دهه 70 و 80 ، شناسایی بیشترین کاربرد نقش­مایه­های انتزاعی در نشانه­ های ایران.

 

 1-5 سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش

 

عصام السعید و عاشیه پارمان درکتاب « نقش هندسی در هنر اسلامی» که در سال 1377 توسط نشر سروش منتشر شد، این گونه نظری دارند، طرح ها و نقوش هندسی از امتیازات انحصاری هنر اسلامی نمی باشد بلکه هنر اسلامی است که گسترده شده و دارای ضابطه­ای مشخص و منطقی می­گردند و به کمال می­گرایند. آنچه در طرح­های هندسی به لحاظ زیبایی­شناسی مهم است همانا کیفیت است نه کمیت. در اینجا هنرمند (اسلامی) ذهن و نیروی تصور خود را با ابتکار و نوآوری به کار می­گیرد و قواعد کاملی استخراج می­ کند و همچنین بهره­ گیری از شیوه ­های هندسی هنرمند را توانا ساخت تا با فراخ دستی در میدان گسترده­ای با سهولت و روشی درست، بی­برخورد با محدودیت­های دستگاه اعداد به کار پردازد. تناسبات میان اجزاء و کل در ترکیب شکل­ها، بی­توجه به محدودیت الگو و سرمشق و شیوه، با اندازه­ های خاص جریان می­یابد. از این رو به یک کلیت پهناور در جهان اسلام دسترسی یافته شد که با ایمان اسلامی بر پایه این که همه­ی آفرینش هماهنگ و همسان هستند، سازگار است.

 

فریده شهبازی و مسعود تذهیبی در کتاب « نقشمایه­های ایرانی» که در سال 1382 توسط نشر سروش منتشر شد، کوشش کرده ­اند تا کتاب حاضر را با توجه به تاریخ ترسیم نقش و نگارها و رعایت تقدم و تاخر زمانی درسه بخش موضوعی کامل کنند: 1- نقش­های تزیینی با فرم بسته، 2- نقش­های ملهم از جاندارن، 3- نقش­های تزیینی گسترش­پذیر.

 

ابراهیم حقیقی در کتاب « نشانه­ها » که در سال 1384 توسط نشر هفت رنگ منتشر شد، این گونه می­گویند: با آن که به ظاهر شکل­ها به دو گونه هندسی و غیر­هندسی هستند اما در واقع شکل­های غیر­هندسی خود متشکل از مجموعه ­ای از شکل­های کوچک هندسی هستند و با آن که شکل­های هندسی و غیر­هندسی به ظاهر تناسبات و اندازه­ های متفاوتی دارند اما با اشراف بیشتر می­توان ملاحظه کرد که اصول و روش طراحی در هر دو گونه آن­ها یکسان است و در ادامه به قرار­گیری آرم­ها ونشانه در شکل های هندسی پرداخته­اند.

 

هایل برون در کتاب «آرم» که در سال 2001 منتشر شد به بررسی 1- انواع کارکرد­های تصویر، با تمرکز بحث بر روی آرم، 2- گونه­ های کاربردی آرم پرداخته است. در کتاب در رابطه با کارکردها و نقش آرم، به موضوع «ثبت گونه­ های کاربردی آرم» نیز پرداخته است. این رویکرد به اسلوب و وجه کاربردی آرم نظریه­ی کاملا جدیدی در عرصه­ ارتباط تصویری است که توجه و شناسایی آن می ­تواند در تبیین چگونگی تحقق فرایند ارتباط موثر واقع شود و دریافت پیام را ممکن، عملی و ماندگار سازد.

 

فهیمه پهلوان در کتاب «درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری در آرم» که در سال 1390 توسط نشر دانشگاه هنر منتشر شد، اشاره کرده است که تاکنون روش­های مختلفی برای دسته­بندی آرم­ها و مشخص کردن گونه­ های متفاوت پیشنهاد شده است. از دیدگاه نشانه­شناسی، این دسته­بندی برحسب ترکیب عناصر زبانی و شمایلی انجام می­گیرد. بر این اساس دسته­ای از آرم­ها فقط از عناصر زبانی استفاده می­ کنند (یک نام، یک یا چند حرف)؛ که آنها را «آرم نوشتاری» می­نامیم. دسته دیگر با ترکیب عناصر شمایلی طراحی می­شوند؛ که آنها را «آرم شمایلی» می­نامیم. دسته سوم، از تلفیق عناصر شمایلی و نوشتاری ساخته شده ­اند؛ که آنها را «آرم تلفیقی» می­نامیم.

 

مهدی صادقی در کتاب «سومین کتاب سال گرافیک دانشجویی (نشانه)» که در سال 1385 توسط انتشارات رسم منتشر شد، خاطرنشان کرده است که همه­ی مواردی که کمک می­ کند تا نشانه در ذهن و چشم مخاطب، زیبا نامیده شود: زیبایی فرم، کمپوزسیون، رنگ، تناسبات و… از یک طرف و زیبایی معنا و ارتباط مفهومی با موضوع و فرم ها، رنگ و کمپوزسیون از سوی دیگر. بنابراین زیبایی صرفاً فرمی نیست، محتوا را هم پوشش می­دهد. «آنجایی که طرح نشانه، زیبایی معنا را رعایت کرده باشد اصطلاحاً گفته می­ شود چه ایده خوبی داشته است».