توصیف ازلحاظ لغوی به معنای ستایش کردن،ستودن،وصف چیزی وگفتن ویژگی های آن است. شاعران سبک خراسانی که در طبیعتی مملو ازسرسبزی ونشاط زندگی می کردند، درآثارخویش جهان را سرشار از طراوت و تازگی همراه با امید به زندگی وصف کرده اند. اشعار شاعرانی مانند رودکی، منوچهری، فرخی و عنصری، برون گرا و آفاقی است ودرآثار آن ها، از انواع گل، پرندگان، دشت ودمن، باغ و بستان سخن به میان آمده است.
دکتر شفیعی کدکنی می نویسد:
«شعرسبک خراسانی به نظر صورخیال ودیدگاه های ادبی ازلحاظ تشبیه مخصوصاً تشبیه تفضیلی بسیارقوی است.شعرقرن چهارم ازنظر تصاویرحسّی و تجربه های مستقیم شعری،بارورترین دوره ی ادب فارسی است. ازنظرتنوّع زمینه های تصویری،شاعران این دوره باآزادی تخیّل خویش،بسیاری ازخیال های شعری رابه ادب فارسی تحمیل می کنندکه قرن ها با تصرفات مختلف درشعرشاعران بعدی تکرارمی شودوشاعران بعدی گاهی پدیده های طبیعی رااز چشم و دیدگاه تخیّلی شاعران این دوره می بینند.» (شفیعی کدکنی،1383:٤٠٥)
به دلیل درباری بودن اکثرشعرا، تصاویرشعری این دوره فقط برای معرفی خود تصویرندواگر گاهی شاعرهدف دیگری دارد،معمولاًجزمدح ممدوح،چیز دیگری نیست به همین دلیل معمولاً شاعران مورد بحث ما،از تشبیهات(محسوس به محسوس هم مفرد و هم مرکب)استفاده می کنند و استفاده از تشبیه معقول به محسوس نادر است.
«توصیفات نیزدر سبک خراسانی قوی هستند.جزئی ترین پدیده های طبیعی از قبیل:ابر، باران، برف، رنگین کمان، طوفان، سیل و رعد و برق، در توصیفات دقیق شاعران این سبک، رایج ترین وسیله توصیف تشبیه است که در شعر آن ها گنجانیده شده است به طورکلی طبیعت گرایی شاعران این دوره سبب شده است که به توصیف جزئیات طبیعت بپردازند و شیوه آنها در این زمینه تشبیه مرکب و تفصیلی است .»(شمیسا، 72:1376)
منوچهری یکی از شاعران بزرگ سبک خراسانی است که فصول رابه طور اعجاب انگیز توصیف کرده است و تغزّلات وی وصف طبیعتی است که مشاهده کرده است. توجّه منوچهری به عناصرتشکیل دهنده‌ی فصول نسبت به دیگر شاعران مورد بحث از بسامد بالاتری برخوردار است.
| همی ریزد میان باغ ، لؤلؤها به زنبرها | همی سوزد میان راغ عنبرها به مجمرها | |
| 22/3م |
نیز:
| نوبهـار آمد وآورد گـل و یاسمنا | باغ همچون تبت و راغ به سان عدنا | |
| 1/1م |
رودکی نخستین کسی که ساختن قصاید کامل وتمام را با تشبیب و مدح و دعا معمول کرده است. وی در توصیفات غنایی و تصاویر مربوط به توصیف فصول، از طبیعت و عناصر آن بهره می گیرد.
| لاله میان کشت بخندد همی زدور | چون پنجه عروس به حنّا شده خضیب | |
| 11/2ر |
نیز:
| آمد بهار خرّم با رنگ و بوی طیب | با صد هزار نزهت و آرایش عجیب | |
| 1/2ر |
عنصری یکی ازبزرگترین استادان قصیده پرداز و مدیحه سرای قرن پنجم، بلکه زبان پارسی، درمیان فصول مختلف سال به بهارتوجّه بیش تری دارد.
هرچندکه بنابه دلایلی خاص که به آنها اشاره خواهدشد؛عنصری چندان میانه ای با توصیف فصول نداردودرواقع این گونه توصیفات درشعر عنصری رنگ و جلای چندانی ندارد،امّا وی درتوصیف فصول سنگ تمام می گذارد.
| دل مرا عجب آید همی زکار هوا | که مشکبوی سلب شد زمشکبوی صبا | |
| 1/1ع |
فرخی در توصیفِ فصول، صحنه ها را خلق می کند و خواننده ، ذره ذره صحنه ها را با خواندن اشعارش در ذهن خود مجسّم می سازد.ارتباط عناصر طبیعت در شعر فرخی همانند بسیاری از شاعران طبیعت سرا به خوبی مشخص و پررنگ است. فرخی به سادگی ،تصاویری که از طبیعت می بیند را درقالب قصیده می ریزد و اثری دلنشین وممتازبه دست می آورد.اودروصف بهارو باغ ،ابیات قابل توجّهی داردودرواقع مجموعه ای از تصاویر مختلف را به وجود آورده است که تشبیهات نقش عجیب و فریبایی را در آنها بازی می کنند.
| باغ دیبا رخ پرند سلب | لعبگر گشت و لعبهاش عجب | |
| 250/13ف |
اگرچه وصف فصول، بیشتر آغازی برای ستایش حکمرانان و بزرگان دربارهاست، امّا از لا به لای آن توصیفات می‌توان نکات سودمندی یافت که بررسی و تحلیل آن، ما را از چگونگی وصف هر شاعر و زیبایی توصیف هر کدام آشنا می کند. ضمن این که با جشن های ایرانی آشنا می شویم و از عوامل مؤثّر در جشن‌ها اطّلاع حاصل می کنیم.
این پایان دردوفصل تنظیم شده است که عبارتند از:
فصل اوّل:درآمدی براوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم وتاثیر آن بر شعر. در این فصل اوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته واز عوامل تأثیر گذار برشعرآن دوره یاد شده است.
فصل دوم: توصیف فصول درشاعران شاخص سبک خراسانی.
درایـن فصل توصیفِ فصول توسط شـاعرانِ شاخـصِ سبک خراسانی مـوردبررسـی وتحـلیل قـرار
می گیرد.
فصل سوم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها
نتیجه ای که ازتمام این تحقیق به دست آمد؛دراین فصل آورده شده است.
مأخذابیات منتخب از تمامی شاعران، دیوان آن ها به تصحیح دکترسیّدمحّمددبیرسیاقی است واعدادی که درزیرابیات آمده ،ازچپ به راست بیانگرِشماره ی قصیده وبیت است.
علامت های اختصاری نیزبراساس حروف ابتدای ِنام هرشاعرآورده شده اند.بنابر این؛م:(منوچهری)ع:(عنصری)ر:(رودکی)ف(:فرخی)،است.
پیشینه ی تحقیق
درباره ی دیدگاه ونوع نگرش شاعران بزرگ وصاحب سبک ازدیرباز مطالب بسیاری گفته ونوشته شده است ،امّا وجوه شعری این شاعران از بسیاری جهات هنوز به خوبی شناخته نشده است. بنابر این هنوز تحقیقات بسیاری در این زمینه می توان انجام داد.
آنچه مسلّم است این که درباره ی توصیف فصول درشعر شاعران شاخص سبک خراسانی ،تحقیقی کامل یاکتابی جامع نگاشته نشده است وفقط بعضی از نویسندگان اشاراتی به طبیعت گرایی این شاعران دارند که ذیلاًبه آن ها اشاره می شود:
- شفیعی كدكنی، محمدرضا، صور خیال درشعر فارسی، انتشارات آگاه،چاپ پنجم،1372.
نگارنده دراین کتاب به صورخیال ونقد وتحلیل آرای علمای اسلامی وهمچنین شاعران برجسته ی زبان فارسی از آغاز تاپایان قرن پنجم هجری درباب بیان وشیوه های مختلف پرداخته است.
- شمیسا،سیروس،سبك شناسی شعرفارسی، تهران ،فردوس،چاپ اوّل ،
نویسنده ی این کتاب که سبک های گوناگون شعر فارسی رابررسی کرده ودر آن ازطبیعت گرایی شاعران سبک خراسانی ،همراه با اندکی جزییّات سخن به میان آورده است.
- صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات ایران،چاپ پانزدهم ،فردوس،تهران،1370.
دراین کتاب ،مطالبی هرچند مختصردرمورد الهام ازعناصرطبیعت دراشعار شاعران سبک خراسانی آمده است.
- نیوتن،اریک،شناخت زیبایی،انتشارات علمی فرهنگی،تهران،چاپ دوم،1366.
زوایای زیبای طبیعت وتوانمندی شاعران ایرانی به خصوص شاعران مورد بحث درتوصیف آن،از موضوعات این کتاب است.
فرم در حال بارگذاری ...