میآید یا گاهی بخشی کوتاهتر بعنوان ماتریال مقدماتی آورده میشود.
تم دوم معمولاً با یک کادنس کامل این قسمت را در تنالیته نمایان به پایان میرساند و در بسیاری اوقات سرتاسر قسمت اکسپوزیسیون دوباره تکرار میشود. تمهای مختلف به وسیله پاساژهای پلوار یا انتقالی به یکدیگر مرتبط میشوند.
قسمت گسترش
این قسمت در تنالیته نمایان شروع شده و در آن موتیوها یا تمهای معرفی شده در اکسپوزیسیون بصورتهای جدید و با ترکیبات تازهای در تنالیتههای گوناگون گسترش مییابند. معمولاً مدولاسیونهای زیادی حتی به تنالیتههای دور نیز انجام میگیرد و در اواخر آن نیز به نقطه اوج هیجان (نقطه طلایی) میرسد. البته از عنوان بسط و گسترش برای این بخش نباید چنین پنداشت که عمل بسط و گسترش تنها در این قسمت از قطعه انجام شده و در محل دیگری انجام نمیگیرد بلکه بهترین نمونههای فرم سونات آن هایی هستند که گسترش ایدههای موسیقی در جای جای آنها به چشم بخورد از جمله آنها مرحله انتقال است که غالباً گسترشی از گروه سوژه اول است و نیز بخشهای مختلفی ازگروه سوژههای دوم که به کرات در ارتباط با یکدیگر رشد و توسعه پیدا میکنند. درپایان دولوپمان موسیقی شروع به بازگشت به طرف تنالیته اصلی میکند، دولوپمان معمولاً با رابط مجدد[4] پایان مییابد و موسیقی، بازگشت به تنالیته اصلی را آغاز میکند.
قسمت نمایش مجدد سوژه ها(رپریز یا ریکاپتولاسیون)
به معنی بازگشت است و در این قسمت هر دو تم (گروههای تمی) که در اکسپوزیسیون آمده بودند دوباره ظاهر میشوند با این تفاوت که این بار هر دو در تنالیته تونیک نمود پیدا میکنند. فرق ریکاپتولاسیون و ریتورنلو[7] در کنسرتوهای دوره باروک در این است که در ریتورنلو تمهای اصلی بطور واضح و بدون هیچگونه تغییری ظاهر میشوند و دارای مفاهیم یکسانی هستند ولی در سونات کلاسیک، قسمت ریکاپتولاسیون در هر بار تکرار دارای شکلهای نسبتا متفاوت و همراه باتغییرات دینامیکی است. چنین تضاد دیالکتیکی عوامل موسیقیایی، یکی از مهمترین اختلافات بین سبک باروک و کلاسیک است. بسیاری از موسیقی پژوهان تناظر دیالکتیکی بین اجزای سونات قائل میشوند به این صورت که تم یا گروه تمهای اول را متناظر با «تز»، تم یا گروه تمهای دوم را «آنتیتز» و ترکیب و تقابل آنها را «سنتز» میپندارند. مرحله انتقال در نمایش مجدد سوژه ها طبیعتاً متغیر است و بدیهی است که مدگردیهایش نیز جهت رسیدن به سوژه دوم در تنالیته تونیک تغییر میکند.
بطور کلی اگر بیان دوباره تمها عیناً مانند بخش اکسپوزیسیون باشد، به آنها رپریز استاتیک (عینی) گویند و اگر تغییراتی نسبت به بار اول
به چشم بخورد به آن رپریز دینامیک (با تغییر) گفته میشود. درمواردی هم ترتیب ارائه تمها در رپریز برعکس میشود یعنی این بار ابتدا تم دوم (گروه سوژههای دوم) و سپس تم اول (گروه سوژههای اول) میآید که به این حالت رپریز آینهای میگویند.
قسمت کدا
کدا از نظر لغوی به معنی دم است که در آغاز به منظور تقویت و تثبیت تنالیتۀ تونیک به وجود آمد. دراغلب سوناتها درانتهای موومان برای جمع بندی و خاتمه کدا میآید که با کادنس کامل در تونالیته تونیک همراه است، طول این بخش معمولاً از سایر بخشها کوتاهتر و موجزتر است ولی مواردی نیز وجود دارد که طول کدا طولانی و حتی هم ارز سایر بخشهاست. به عنوان نمونه در سمفونی شماره 3 بتهوون (اروئیکا) مجموع میزانهای کدا به 135 میرسد و در سونات پیانو اپوس 81 بخش کدا با قسمت دولپمان و نمایش مجدد سوژهها برابری میکند.
اینها توضیحاتی مختصر راجع به فرم سونات کلاسیک بود، اما در قرن بیستم مشکل بتوان فرم سونات را در قطعاتی که تحت عنوان سونات مطرح میشوند، تشخیص داد. در این دوره و بخصوص در نیمه دوم قرن بیستم این فرم تا حد زیادی آزاد و بیقید است و در سبکهای موسیقی پس از1950 اگر به قطعهای با عنوان سونات بر میخوریم شاید چندان نشانه ای از فرم سونات را در آن نیابیم، گویی تنها عنوان فرم سونات است که بر پیشانی این قطعات نقش بسته و یا شاید فرم سونات تا این دوره آنقدر مستحیل شده که به این اشکال درآمده است. البته در این دوران نیز میتوان قطعاتی را یافت که با وجود بافت موسیقیایی نوینشان وفادار به اصول فرمال کهن و یا حداقل دارای نزدیکی زیادی با فرمهای کلاسیک هستند.
مختصری در مورد کنسرتو
به طور کلی رد پای اهمیت یافتن و بها دادن به موسیقی سازی را میتوان در فرمهایی نظیر استامپی[8] و سالتارلو[9] جستجو کرد. در دوره باروک اولین نمونههای کنسرتوهای سازی به فرم کنسرتو گروسو شکل گرفت که در آن مجادله بین چند ساز سلو و کل ارکستر انجام میشد، مانند کنسرتوهای براندنبورگ باخ وکنسرتوهای ویوالدی. چنین کنسرتوهایی مبتنی بر فرم ریتورنلو بودند که بر توالی نواختن تمهایی توسط گروهی کوچکتر (چند ساز سلو) و کل ارکستر تکیه داشت.
در دوره کلاسیک، فرم سلو کنسرتو بر دیگر فرمها نظیر کنسرتو گروسو برتری یافت. دراین دوره شمار کنسرتهای عمومی افزایش پیدا کرد و سولیستهای ماهر توانستند توجه عده فراوانی ازشنوندگان را جلب نمایند. اکثر کنسرتوهای کلاسیک برای اجراهای روی صحنه و اجرای عمومی نوشته شدند و در موارد بسیاری، هنوز تکنواز نقش رهبر ارکستر را نیز دارد. در زمان موتزارت شیوه به نمایش گذاشتن تکنیک و توانایی نوازنده، به همان اندازهای که در زمان لیست و پاگانینی مرسوم شد، رایج نشده بود ولی به هر حال اهمیت نوازنده سلو بیشتر از دورههای قبلی نظیر هندل و باخ بود. معنای تحت اللفظی کنسرتو، مسابقه، کوشش بهم آمیخته، توافق و… است. از دوره کلاسیک به بعد اکثر کنسرتوها در سه موومان به ترتیب تند- آهسته- تند نوشته میشدند که موومان اول (وگاهی اول وآخر) آن ها، اغلب در فرم سونات و مبتنی بر دوتم دارای کنتراست است. در چنین اثری، چیره دستی و توانایی تکنواز در تعبیر موسیقی با گستره پهناور رنگ صوتی و دینامیک ارکستر میآمیزد. آنچه از این رویا رویی سر برمیآورد، تضاد میان ایدههای موسیقایی و کیفیت صوتی است که سرشتی اقناع کننده دارد. تکنواز ستاره این عرصه است و تمام توان و استعدادهای موسیقایی او در این دیالوگ ستیز جویانه بکار میآیند. در موومان اول (و به ندرت آخر) کنسرتوها قسمتی به نام کادنتسا[10] معادل ایتالیایی کادنس وجود دارد که بخشی تکنیکی و نمایشی ویژه تکنواز بدون همراهی ارکستر است. در این قسمت تمهای موومان گاهی با دگرگونی و در تنالیتههای تازه و بصورت تکنیکی ارائه میشوند. در برخی کنسرتوهای کلاسیک نوازندگان گاهی کادنتسا را بداهه نوازی میکردند ولی بعدها آهنگسازان به نگارش دقیق کادنتسا پرداختند دربسیاری از کنسرتوهای کلاسیک معمولاً بخش کادنتسا، بعد از آکورد ) کادنسی) آورده میشد ولی بعدها این سنت همیشه رعایت نشد.
فرم در حال بارگذاری ...