نهج البلاغه، از جمله کتبی است که حاوی موضوعات گوناگون می‌باشد، و هر کس به اندازۀ تشنگی خود، از این دریا چشیده است. یکی از مباحثی که بایستی بدان توجّه کرد، عواملی است که مربوط به اقبال و ادبار دولت‌ها می‌شود. هر دولت و حکومتی، برای این‌که سالیان بیشتری حکومت کند و استوار بماند، لازم است اصول و روش‌هایی را به کار بندد، تا اقبالش بر ادبارش غلبه کند و بر اریکۀ قدرت، مدّت زمان بیشتری تکیه زند. حضرت علی (×)، از موضع رهبری و حکومت بر یک جامعۀ اسلامی، در سخنان خویش به عوامل فروپاشی و انحطاط جوامع اشاره نموده است که لازم است این عوامل دسته‌بندی و مرتّب شود و آن‌ ها را به‌صورت منسجم آورد. تشخیص مسیر درست و جلوگیری از انحراف، گمراهی و افراط و تفریط، حکومت را به اهداف عالیۀ خویش می‌رساند و یک زندگی راحت را به جامعه ارزانی می‌دارد.

 

رسالۀ پیش رو با بهره گرفتن از روش کتابخانه‌ای نوشته شده است و با جمع‌ آوری و دسته‌بندی مطالب مربوطه از آموزه‌های امام علی (×) به تشکیل خانواده حدیث پرداخته شده است. در این رساله با توجّه به فرمایشات امیرالمؤمنین علی (×) عوامل فروپاشی جوامع به چهار قسمت تفکیک شده است. عوامل سیاسی مانند: ولایت‌ناپذیری، استبداد و خودکامگی و قدرت‌طلبی که ظهورش در یک حکومت فروپاشی آن‌را رقم خواهد زد. از نگاه امیرالمؤمنین (×) عامل دیگری که سقوط یک جامعه را در پی دارد، عوامل اجتماعی است. اختلاف و تفرقه، جهادگریزی و ترک امر به معروف از جملۀ این عوامل است. عوامل فرهنگی، شامل مواردی همچون، دنیاطلبی، وارونگی ارزشی، جهل و نادانی و… است که ظهور آن در یک حکومت ملازم با فروپاشی است. آخرین عوامل فروپاشی عوامل اثرگذار عرصۀ اقتصادی است که مباحثی مانند، فقر و ناداری، فرورفتن در کام‌رانی، تصرّف در بیت‌المال، توزیع نابرابر امکانات از جملۀ این عوامل است. در پایان هر فصل نیز عوامل تحکیم‌کننده را مطرح نموده‌ایم. عواملی که در چهار حوزۀ عنوان شده، از انحطاط جوامع و سقوط آن‌ ها جلوگیری می‌کند. مانند: ولایت‌پذیری، اتّحاد و انسجام ملّی، آگاهی و بصیرت، حراست از بیت‌المال و رفاه عمومی.

 

کلیدواژه‌ها: سقوط، انحطاط، فروپاشی، جوامع، امام علی (×)، نهج البلاغه.

 

 

 

 

 

بخش اوّل کلّیات و مفاهیم 15

 

فصل اوّل کلّیات و مفاهیم 16

 

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق. 17

 

1. 1. سؤالات تحقیق. 17

 

1. 1. فرضیّات تحقیق. 18

 

1. 1. ضرورت و اهداف تحقیق. 18

 

1. 1. پیشینۀ تحقیق. 19

 

1. 1. مفاهیم 21

 

1. 6. 1. انحطاط. 21

 

1. 1. 6. 1. مفاهیم مترادف انحطاط. 22

 

1. 6. 1. جامعه 24

 

1. 2. 6. 1. مفاهیم مترادف جامعه 25

بخش دوم عوامل سیاسی اجتماعی فروپاشی جوامع. 26

 

فصل دوم عوامل سیاسی فروپاشی جوامع. 27

 

1. 2. عوامل سیاسی آسیب‌زننده به جامعه 28

 

1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری. 28

 

1. 1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری علی‌رغم ضرورت وجود رهبری. 28

 

1. 1. 1. 2. تضعیف رهبری. 29

 

1. 1. 2. استبداد و خودکامگی. 39

 

1. 2. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 39

 

1. 2. 1. 2. حسّاسیّت امام علی (×) در نفی خودکامگی. 41

 

1. 2. 1. 2. استبداد، عامل تباهی. 45

 

1. 2. 1. 2. حکومت عثمان، حکومت مستبدّانه 47

 

1. 2. 1. 2. پیامدهای استبداد 48

 

1. 1. 2. قدرت‌طلبی. 48

 

1. 3. 1. 2. قدرت، زمینۀ استبداد 50

 

1. 3. 1. 2. آفات قدرت‌طلبی. 50

 

1. 1. 2. خشونت‌ورزی. 52

 

1. 4. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 52

 

1. 4. 1. 2. خشونت‌ورزی بدترین خصلت.. 52

 

1. 2. عوامل سیاسی تحکیم‌کنندۀ جامعه 54

 

1. 2. 2. ولایت‌پذیری. 54

 

1. 1. 2. 2. نقش اساسی رهبری. 54

 

1. 1. 2. 2. عوامل موفّقیّت در رهبری. 58

 

1. 2. 1. 2. 2. رعایت حقوق دو طرفه 61

 

1. 2. 2. آگاهی بخشی و بصیرت.. 62

 

1. 2. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 63

 

1. 2. 2. 2. نقش بصیرت در رفع خودکامگی. 63

 

1. 2. 2. 2. بصیرت‌افزایی‌های حضرت علی (×) 63

 

1. 2. 2. مشورت.. 66

 

1. 2. 2. به‌سامانی نظام حکومتی وارسته از خودکامگی. 69

 

1. 4. 2. 2. دقّت در گزینش کارکنان. 69

 

1. 4. 2. 2. انتقادپذیری. 70

 

1. 2. 2. حاکمیّت فرهنگ عقلانیت و دوراندیشی. 71

 

1. 5. 2. 2. تعقّل. 71

 

1. 5. 2. 2. تفکّر. 72

 

1. 5. 2. 2. تدبّر. 75

 

1. 5. 2. 2. نظارت و بازرسی. 79

 

1. 2. 2. نبود فرهنگ قدرت‌طلبی. 81

 

1. 2. 2. مهرورزی. 84

 

1. 2. 2. رفق‌ورزی. 85

 

1. 8. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 86

 

1. 8. 2. 2. رفق‌ورزی در حکومت.. 86

فصل سوم عوامل اجتماعی فروپاشی جوامع. 90

 

1. 3. عوامل اجتماعی آسیب‌زننده به جامعه 91

 

1. 1. 3. اختلاف و تفرقه 91

 

1. 1. 1. 3. اختلاف، عامل شکست و نابودی. 91

 

1. 1. 1. 3. عوامل اختلاف.. 95

 

1. 1. 3. جهاد گریزی. 100

 

1. 2. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 100

 

1. 2. 1. 3. جهاد دفاعی. 102

 

1. 2. 1. 3. جهادگریزی، عامل شکست.. 102

 

1. 1. 3. ترک امر به معروف و نهی از منکر. 104

 

1. 3. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 105

 

1. 3. 1. 3. آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر. 105

 

1. 1. 3. ظلم و بی عدالتی. 107

 

1. 4. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 108

 

1. 4. 1. 3. ظلم و ستم عامل نابودی. 108

 

1. 4. 1. 3. انواع ظلم 112

 

1. 4. 1. 3. بدترین ظلم، ظلم به بندگان. 113

 

1. 5. 1. 3. اقسام آزادی. 115

 

1. 3. عوامل اجتماعی تحکیم‌کنندۀ جامعه 121

 

1. 2. 3. اتّحاد و انسجام ملّی. 121

 

1. 1. 2. 3. توصیه به همبستگی. 122

 

1. 1. 2. 3. آثار وحدت و پیوستگی اجتماعی. 123

 

1. 2. 3. حاکمیّت فرهنگ جهاد 127

 

1. 2. 2. 3. پای‌بندی به دفاع مشروع. 127

 

1. 2. 3. امر به معروف و نهی از منکر. 128

اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر. 128

 

1. 3. 2. 3. آثار امر به معروف و نهی ازمنکر. 128

 

1. 2. 3. عدالت.. 131

 

1. 4. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 131

 

1. 4. 2. 3. اهمیّت عدالت.. 131

 

1. 4. 2. 3. ویژگی‌ها و آثار عدالت.. 133

 

1. 4. 2. 3. حاکمان موفّق. 134

 

1. 2. 3. انصاف.. 135

 

1. 5. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 135

 

1. 5. 2. 3. انصاف، شاخصۀ یک جامعۀ بالنده 135

 

1. 2. 3. پاسداشت آزادی‌های عمومی. 138

 

1. 6. 2. 3. بسترهای آزادی. 140

 

1. 2. 3. مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها 143

 

1. 4. عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه 147

 

1. 1. 4. دنیاطلبی. 147

 

1. 1. 1. 4. مفهوم‌شناسی. 148

 

1. 1. 1. 4. دنیای مذموم و دنیای ممدوح. 148

 

1. 1. 1. 4. دنیاطلبی، ریشۀ همۀ فساد‌ها 149

 

1. 1. 1. 4. بی‌میلی امام نسبت به دنیا 150

 

1. 1. 1. 4. دنیاطلبی عامل ویرانی. 152

 

1. 1. 1. 4. آرزوهای طولانی برای زیستن در دنیا 154

 

1. 1. 4. وارونگی ارزشی در جامعه 155

 

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی در بیان حضرت امیر (×) 156

 

1. 2. 1. 4. وارونگی در آینده 158

 

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی مقدّمۀ سقوط. 158

 

1. 1. 4. برسرکار آمدن نابخردان و نابه‌کاران. 159

 

1. 1. 4. جهل و نادانی. 162

 

1. 4. عوامل فرهنگی تحکیم‌کنندۀ جامعه 167

 

1. 2. 4. نگاه درست به دنیا 168

 

1. 1. 2. 4. سیرۀ علوی، همدردی با مستضعفان. 168

 

1. 2. 4. آموزش و پرورش عمومی. 170

 

1. 2. 4. علم و آگاهی. 171

 

1. 3. 2. 4. اهمیّت آگاهی. 172

 

1. 3. 2. 4.آگاهی حقّ مردمان. 173

 

1. 2. 4. مدیریّت خردمندان و تدبیرورزان. 175

 

1. 2. 4. عبرت‌گرفتن از گذشتگان. 178

 

1. 5. 2. 4. مفهوم‌شناسی. 179

 

1. 5. 2. 4. تشابه‌پذیری رویدادها 179

 

1. 5. 2. 4. توصیه به عبرت‌‌پذیری. 180

 

1. 5. 2. 4. نتیجۀ عبرت‌گیری. 185

 

1. 5. عوامل اقتصادی آسیب‌زننده به جامعه 189

 

1. 1. 5. فقر و ناداری. 189

 

1. 1. 1. 5. نگاه منفی به فقر و ناداری. 190

 

1. 1. 1. 5. فقر عامل نابودی. 192

 

1. 1. 5. تصرّف در بیت المال. 196

 

1. 2. 1. 5. خطر اطرافیان. 197

 

1. 1. 5. فرو رفتن در کام‌رانی. 198

2. 

3.  

 

1. 1. 5. توزیع نابرابر امکانات.. 203

 

1. 5. عوامل اقتصادی تحکیم‌کنندۀ جامعه 204

 

1. 2. 5. سفارش درباره مستضعفان و طبقۀ فرودین. 205

 

1. 2. 5. رفاه عمومی. 209

 

1. 2. 5. مالیات با برنامه 211

 

1. 2. 5. حراست از بیت‌المال. 213

 

1. 4. 2. 5. مفهوم‌شناسی. 213

 

1. 4. 2. 5. اهمیّت حراست از بیت‌المال. 213

 

1. 4. 2. 5. پای‌بندی حضرت به حراست از بیت‌المال. 217

 

1. 2. 5. برخورداری همگان از سرانۀ برابر. 226

 

1. 2. 5. بازرگانی و تولید 229

 

1. 2. 5. اعتدال و میانه‌روی. 232

نتیجه‌گیری. 236

 

پیشنهادها 237

 

منابع و مأخذ 238

 

منابع فارسی. 238

 

منابع عربی. 242

 

 

 

 

 

 

مقدّمه

 

همواره پرداختن به موضوعات مختلف در آموزه‌های دینی، مورد توجّه اهل تحقیق و پژوهش بوده است و هرکسی به تناسب شرایط مختلف، به برّرسی موضوعی در آموزه‌های دینی پرداخته است. یکی از منابع گران‌سنگ که از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین (×) ما را به واقعیّت‌های جهان رهنمون می‌سازد، نهج البلاغه است. هرکسی از دیدگاه خود در این کتاب غور می‌کند و موضوعاتی را برّرسی می‌کند و کسانی هم هستند که به یک موضوع می‌پردازند، امّا هرکدام از منظری این موضوعات را شناسایی می‌کنند. یکی از موضوعات اجتماعی که در نهج البلاغه، بایستی بدان پرداخته شود، علل فروپاشی و انحطاط جوامع است.

 

دغدغۀ بسیاری از دولتمردان و زمامداران این است که دوران حکومت و فرمانروایی خود را افزایش دهند و به‌طور ناگهانی و سریع از صفحۀ روزگار محو نشوند. طبق اصل قانونمند بودن جوامع و شباهت سرنوشت ملل و اقوام گوناگون، تعالی و انحطاط جوامع، عزّت و ذلّت آن‌ ها، از روی تصادف نخواهد بود. هر دولتی تلاش می‌کند تا سال‌های متمادی، قدرت و حکومت را در دست داشته باشد و با اقتدار بیشتری، حکمرانی کند، از این‌رو این موضوع بسیار حائز اهمیّت است و باید این عوامل از آموزه‌های دینی استخراج شود تا دولت‌ها از این عوامل دوری کنند و عواملی که قدرت آن‌ ها را تحکیم می‌کند، به کار ببندند.

 

یکی از موضوعاتی که در بیانات رهبر معظّم انقلاب مشاهده می‌شود، بحث انحطاط جوامع است که گویی یکی از مطالبات دیرین ایشان، استخراج و استنتاج این بحث از نهج البلاغه است. ایشان در خطبه‌های نمازجمعه سال 1367 در این‌باره فرمودند:

 

«عواملی که در درون جامعه به وجود می‌آید و جامعه را به ضعف و انحطاط دچار می‌کند و موجب زوال جامعه و دولت حق می‌شود، در قرآن و حدیث شمرده شده است. اگر قرآن و نهج البلاغه، و احادیث را مطالعه کنیم، خواهیم دید که خدای متعال و اولیای معصومین (^) این موضوع را بسیار مهم دانسته‌اند و به قدر کافی به ما مردم درباره آن توصیه کرده‌اند و راه و چاه را نشان داده‌اند.»[1]

 

دربارۀ علل سقوط و انحطاط جوامع، رساله‌هایی نگاشته شده است که هرکدام از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند، امّا به جهت اهمیّت موضوع و جامع نبودن مباحث پیشین، بر آن شدیم رساله‌ای جدید بنویسیم و گوشه‌ای دیگر از این مبحث مهم را بازگو کنیم.

 

پیش از پرداختن به متن اصلی، دو تذکر لازم است:

 

1ـ تمام ارجاعات نهج البلاغه، و شماره‌گذاری‌ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها، بر اساس فهرست نسخۀ صبحی صالح است.

 

2ـ در ترجمۀ متون نهج البلاغه، از کتاب‌های زیر استفاده شده است:

 

• ترجمه حسین ‏انصاریان، چاپ دوم، تهران، پیام آزادى، 1386؛

 

• ترجمه و شرح على نقى فیض الاسلام اصفهانى‏، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، 1379؛

 

• ترجمه جعفر شهیدى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهاردهم، 1378؛

 

• جعفری، سیّد محمّد مهدی، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

 

 

 

 

 

بخش اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

 

 

 

 

فصل اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

 

 

 

 

توجّه به مقدّماتی چون بیان مسألۀ تحقیق، سؤالات، فرضیّات، اهداف و ضرورت آن برای دست‌یابی به دورنمایی از جهت پژوهش رساله و مسیر حرکت علمی آن، الزامی است. از این رو در بخش کلیّات به آن‌ ها پرداخته‌ایم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق

 

یکی از مسائل اساسی در همۀ جوامع، برّرسی علل و عوامل عظمت و انحطاط آن‌ هاست و این موضوع گذشته از قرآن کریم در نهج ‌البلاغه و آموزه‌های امام علی (×)، برجستگی ویژه‌ای دارد که آن‌ ها را نسبت به دیگر منابعی که در آن‌ ها بحثی بدین امر اختصاص یافته ممتاز ساخته است. امام علی (×) به‌دلیل آشنایی عمیق با قرآن کریم و بینش ژرف‌اندیش و شناخت عمیقی که از قوانین الهی و سنّت‌های تاریخی داشته و نیز تجربۀ تاریخی دوران خودش، آموزه‌ها و نکات بسیاری درباره علل و عوامل انحطاط، آسیب‌دیدگی و فروپاشی جوامع مطرح کرده است. استخراج این مطالب و دسته‌بندی و تحلیل محتوای آن‌ ها می‌تواند منظومه‌ای گرانقدر در این موضوع فراهم کند که این پایان‌نامه بر آن است تا با روش تحلیل محتوا و نگاه موضوعی بر اساس قواعد فقه‌الحدیثی و تشکیل خانوادۀ حدیث این موضوع را سامان دهد.

 

[1]. علیقلی، محمّد مهدی، نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1379، ص 47.