وبلاگ

اصطلاح تحلیل­گفتمان ابتدا در زبانشناسی­ساخت­گرای آمریکا توسط زلیگ­هریس مطرح شد و منظور او از تحلیل­گفتمان، تحلیل­ساختاری بالاتر از سطح جمله بود. اما نادیده انگاشتن بافت کاربرد زبان و توجه صرف به ساختارها بدون توجه به مسائل محیطی موثر بر کاربرد زبان هنگام تحلیل­ساختاری، منجر به پنهان ماندن بخش­های قابل توجهی از جنبه­ های ارتباطی و معنایی کاربرد زبان گردید. از این رو عده­ای از زبانشناسان که در چارچوب زبان­شناسی نقش­گرا کار می­ کنند، سعی کردند با توجه نمودن به بافت، تحلیل جامع­تری ارائه دهند و در نهایت عده­ای دیگر  از زبان­شناسان که در دانشگاه ایست­انگلیای­انگلستان کار می­کردند تحت تاثیر اندیشه­ های متفکرانی فرانسوی چون فوکو و پشو در دهه هفتاد به این نتیجه رسیدند که مفهوم بافت در تحلیل گفتمان نقش­گرا همچنان نارساست و بسیاری از مسائل سیاسی­اجتماعی که بر زبان تاثیرات متقابل دارند ناگفته می­ماند. از این رو این عده با پایه­گذاری زبان­شناسی­انتقادی که خود زمینه پیدایش تحلیل­گفتمان­انتقادی را فراهم آوردند، مفاهیم دیگری چون قدرت و ایدئولوژی را نیز وارد تحلیل انتقادی کردند. بنیاد تحلیل گفتمان انتقادی را می­توان در زبان­شناسی انتقادی، که در اثر پیشرو زبان و کنترل نوشته فاولر، هاج، کرس و ترو شکل یافت، جستجو کرد (سلطانی، 1384: 51).

 

1-2- بیان مسئله

 

تحلیل­گفتمان­انتقادی، گرایشی بین رشته­ای است که از دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 طی تغییراتی گسترده در رشته­هایی مانند انسان­شناسی، جامعه ­شناسی، روان­شناسی، زبان­شناسی، نشانه­شناسی و غیره که به مطالعات نظام­مند ساختار، کارکرد و فرایندهای تولید گفتار می­پردازند ظهور کرده­است. به گفته فرکلاف هر چند تحلیل گفتمان در زبان­شناسی رشد یافته­است، اما در زبان­شناسی متوقف نماند و وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به­خود گرفت. تحلیل گفتمان سعی دارد با مطالعه اثرات ظاهری گفتار، ساختار تولید و زمینه وقوع متن یا گفتار یعنی عوامل بیرون از متن (بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و غیره) به موضوعاتی دست یابد که رابطه بین تشکیل ایدئولوژی و گفتار را آشکار می­سازد.

 

گفتمان­کاوان انتقادی توجه را صرفاً به رشته خود و نظریه­ها و الگوهای آن معطوف نمی­دارند، بلکه بیشتر به مسائل مهم اجتماعی می­پردازند. نابرابری­هایی که مبنای جنسیتی، قومی، طبقاتی، مذهبی، زبانی و غیره دارند.

 

فیلم مورد بررسی در این پژوهش، خانواده­ای از طبقه­ی رعیت را به تصویر می­کشد که به مناسبت جشن عروسی فرزند آخر خانواده دور هم جمع شده ­اند، مرگ دایی ( بزرگ خانواده ) عروسی را به عزا تبدیل می­ کند و در این دو موقعیت متناقض ردیابی تاثیر و نشانه­ های فرهنگ، مذهب، موقعیت اجتماعی و به خصوص نسبت خویشاوندی، در گفتار و کارکرد اعضای این خانواده مسئله مورد بحث در این پژوهش می­باشد. در این تحقیق این مسئله مهم است که چگونه این تفاوت­ها و نابرابری­های پنهان به ویژه نابرابری­های طبقاتی و مذهبی

 (اعتقادی) در بستر فیلم یک حبه قند آشکار می­ شود؟

 

1-3-اهمیت پژوهش

 

تحلیل گفتمان انتقادی واکنشی به خلاء موجود در تحقیقات توصیفی زبان است. این نوع تحلیل، دستاوردهای توصیفی تحلیلی گفتمان را هر چند مفید اما کافی نمی­داند و بر این مدعاست که سطوح توصیفی تحلیل گفتمان باید سطوح اولیه­ی چارچوب تحلیل جامعه باشند که اهدافش از بیان خصلت­های صوری یک متن (گفتمان) بسیار فراتر می­رود و به نتیجه ­گیری و دریافت­هایی انتزاعی­تر و عمیق­تر می­رسد.

 

در پژوهش حاضر، برخی تفاوت­ها و نابرابری­های مهم اجتماعی مانند نابرابری­های جنسیتی، قومی، مذهبی و غیره در بستر فیلم یه حبه قند آشکار می­ شود و مورد بررسی قرار می­گیرد که نباید از نقش سینما در بازتاب این نکات غافل شد. این پژوهش حتی می ­تواند در آگاهی بخشی به دست اندرکاران سینما و تلویزیون هم مفید باشد.

 

1-4-هدف­های پژوهش

 

اختلاف طبقاتی، سطح ثروت، احساس حقارت و تاثیر آن برروی گفتمان موضوعی غیر قابل اجتناب می­باشد. هدف از این پژوهش ابتدا پرداختن به تحلیل گفتمان انتقادی در سطح کلان و سپس بررسی این مفاهیم و بررسی چگونگی نمود آنها در فیلم یه حبه قند است.

 

هدف دیگر بررسی شیوه تغییر گفتمان با تغییر شرایط محیطی، شرایط اجتماعی و تاثیر آن ها بر روی گفتمان می­باشد.

 

1-5-پرسش­های پژوهش

 

این پژوهش در صدد پاسخ گویی به پرسشهای زیر است:

 

1-اختلاف سطح  طبقاتی چه تاثیری بر روی گفتمان افراد دارد؟

 

2-آیا تغییر شرایط موقعیتی  افراد باعث تغییر گفتمان می­ شود؟

 

3-آیا شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران تاثیری بر­روی گفتمان آن­ها دارد ؟

 

1-6-فرضیه ­های پژوهش

 

1-اختلاف سطح طبقاتی گفتمان افراد را متفاوت می­سازد.

 

2-تغییر شرایط موقعیتی در افراد باعث تغییر در گفتمان می­ شود.

 

3-شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران بر روی گفتمان آنها تاثیر دارد.

 

1-7-محدودیت­های پژوهش

 

این پژوهش به بررسی فیلم­نامه فیلم یه­حبه­قند می ­پردازد و با توجه به این که سینما دارای ابعاد گسترده­ای است بررسی همه جوانب آن در یک تحقیق نمی­گنجد و در حوزه زبان­شناسی و تحلیل گفتمان قرار نمی­گیرد. لذا تحقیق حاضر به بررسی فیلم­­نامه می ­پردازد و برای بیان آن  از ابزار تحلیل گفتمان استفاده می­ کند. در سال­های اخیر تحقیقات در زمینه علوم­انسانی افزایش یافته و مباحث نظری و عملی فراوانی در این خصوص ارائه گردیده و همچنین تحلیل­های نظری در مورد مفاهیمی چون گفتمان نیز ارائه شده­است، اما در مورد استفاده عملی و به اجرا در آوردن این روش­ها کمتر سخن به میان آمده­است. یک تحلیل جامع نیازمند بررسی همه جانبه کل نشانه می­باشد اما این بررسی تنها محدود به بررسی فیلم نامه فیلم است و کمبود منابع و تحقیقات انجام شده در این زمینه یکی از موانع تحقیق حاضر بوده است.

 

1-8-معرفی اصطلاحات بنیادی

 

گفتمان: لاکلا و موف به نقل از یورگنسن و فیلیپس (2002: 18) بیان می کند که گفتمان نظام معنایی است که همه پدیده­های اجتماعی را تولید کرده و به آن­ها معنا می­بخشد. به عبارت دیگر، خارج از چارچوب گفتمان هیچ چیز قابل فهم نیست.

 

تحلیل گفتمان: تحلیل گفتمان که در زبان فارسی به سخن کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است، یک گرایش مطالعاتی بین رشته­ای است. تحلیل گفتمان می­کوشد تا نظام و آرایش فرا جمله­ای عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار بدهد و بنابراین واحد­های زبانی نظیر تبادلات مکالمه­ای یا متون نوشتاری را مورد بررسی قرار می­دهد (لطفی پور ساعدی، 1371: 10).

 

تحلیل گفتمان انتقادی: گفتمان انتقادی، بحث تحلیل گفتمان را یک سطح ارتقا می­دهد. تحلیل گفتمان از نظر شمول معنایی، در گستره­ای فراتر از زبان­شناسی اجتماعی  و زبان شناسی انتقادی، به همت متفکرانی چون ژاک دریدا، میشل فوکو، ون دایک و نورمن فرکلاف که به این رشته اهتمام  ورزیدند وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به خود گرفت.