در این بخش ابتدا با ارائه توضیحاتی به بیان مساله مورد پژوهش پرداخته شده و سپس دلایل انتخاب و اهمیت و ضرورت موضوع مورد اشاره قرار می گیرد.پس از آن تعاریفی از واژه هایی که در پژوهش مورد استفاده بوده ارائه می گیردد تا به هرچه شفاف تر شدن موضوع کمک نماید .در مجموع هدف این بخش معرفی موضوع رساله و اهدافی است که رساله در پی دست یافتن به آن ها می باشد.
1-2. بیان مساله
کودکان سرمایه های جامعه کنونی ما هستند، با وجود تمامی مشکلات ، باید آن ها را پرورش ، آماده زندگی و ساختن جامعه خویش نمود. در این میان برخی از آن ها ، ازجمله کودکان خاص و سرطانی برای آموزش ، درمان ، مشاوره و … نیازمند فضا ، روش و توجهی خاص هستند . موارد فوق باید تمامی جنبه های روحی و جسمی حساس کودکان را در بر گیرد .
“ واژه آلمانی « krankenhaus » به معنی « مریض خانه » برای نخستین بار در سال 1789 میلادی به کار گرفته شد .قرن هجدهم ، هنگامی که ساختمان های مجزا و دارای امکانات خاص برای مراقبت از بیماران و درمان آنها ساخته شد، زمانی بود که جدایی نهایی میان دیدگاه درمان و پرستاری به عنوان یک کار خیریه و دردیدگاه مدرن به رفاه و سلامت عمومی اتفاق افتاد و فارغ از ارزش های معنوی ، به عنوان مسئولیتی اجتماعی بر عهده دولت ها و حکومت ها شناخته شد .” (طالبیان، آتشی ،نبی زاده ، 1392 ، ص 9 )
نقش تأثیر گذار فضاهای تخصصی برای رسیدن به نتیجه مطلوب در درمان بیماریهای خاص قابل انکار نیست . کودکان سرطانی بنابر طبیعت خاص و لطیفی که دارند و همچنین نیاز به رشد و شکل گیری هویت ، نیازمند فضاهایی هستند که به این مهم کمک شایان نمایند. بنابراین دور کردن آن ها از فضاهای استرس زای درمانی و توجه به مسائل روانی باید در اولویت کار طراحان اینگونه فضاها باشد .
در سال 1970 بشر متوجه شد که انرژی فسیلی رو به اتمام است بنابراین در این زمان شروع به طراحی هایی برای جایگزینی انرژی فسیلی کرد زیرا قبل از آن در عصر انقلاب صنعتی و پیشرفت های تکنولوژی رفته رفته به عنوان مصرف کننده ای در مقابل طبیعت قرار گرفته بود و بهره برداری از طبیعت چنان در اولویت بود که حفظ و نگهداری از آن تقریبا به دست فراموشی سپرده شد .
با توجه به پیشرفت های صنعتی و در نتیجه آن استخراج نفت و سوختهای فسیلی ، منابع بسیار عظیمی از انرژی های تجدید ناپذیر مورد استفاده قرار گرفت، به طوری که راهکارهای طبیعی متناسب با اقلیم برای رسیدن به شرایط آسایش در بنا کمرنگ و کمرنگتر شد. کشور ایران به دلیل دارا بودن ذخایر عظیم انرژی تجدید ناپذیر نیز در این مقوله به یک مصرف کننده بزرگ تبدیل شده است ، الگوهای حفظ انرژی و محیط زیست و استفاده از انرژی های تجدید پذیر در آن نادیده گرفته شده و تامین انرژی برای رسیدن به شرایط آسایش به صورت چشم گیری توسط انرژی های تجدید ناپذیر و سوخت های فسیلی تامین می شود .
انسان به عنوان کالبد ، در چرخه طبیعت ، فرایندی عالی از ترکیب آب و خاک است که بدون فضا و نور ( باد و آتش ) نمی تواند زندگی کند و از آن روی که خود را دوست دارد ، دوستدار طبیعت و عناصر آن نیز می باشد. این میل درونی انسان غیرقابل انکار است و در ارتباط با طبیعت و حضور در مکان طبیعی امکان رشد و شکوفایی او میسر می شود.
“معماری سبز برخاسته از معماری پایدار و توسعه پایدار می باشد ، که ناشی از نیازانسان امروز در مقابل پیامدهای سوء جهان صنعتی و مصرفی عصر حاضر است .”) فهیمیان،1387،صفحه 1)
معماری سبز با حفظ رویکرد طبیعت گرایانه انسان به ایجاد نزدیکی و ارتباط و تقویت احساس وابستگی و مسئولیت او در حفظ و احترام به محیط طبیعی می پردازد .
کودک سرطانی با ایجاد ارتباط با محیط زیست و طبیعت با نشاط ، پویایی و احساسی سرشار از امید و سر زندگی ، پروسه درمانی خود را طی میکند و مسلما” این ارتباط با طبیعت و آثار آن در روند درمانی او تاثیر گذار خواهد بود .بنابراین او بدون احساس ضعف با ریشه های آفرینش خود که برخاسته از محیط طبیعی است آشنا شده و بدور از ترس ، استرس و نگرانی نسبت به محیط های درمانی و بهداشتی سرد و بی روح ، با انرژی مراحل درمان را طی می کند . همچنین حضور در کنار خانواده ، حرکت وفعالیت بین همنوع و حس درد مشترک و انگیزه مبارزه با آن در این محیط برای او فراهم می آید .
“آسایش و آرامش کیفیتی است که انسان باید به وجود آورد. کیفیتی که شخص باید بشناسد تا به جستجویش برخیزد. تو نمی دانی آسایش چیست، چون هیچ وقت آن را حس نکرده ای و خاطره ای از آن نداری….. ” (دُن خوآن ماتئوس)
ذهن آرام و متمرکز جز در آغوش بستری مناسب متجلی نمی شود. این بستر چیزی نیست جز محیط پیرامون کودکان، معماری همانقدر که با جسم کودکان در ارتباط است بر روح و روان آن ها نیز تأثیر گذار است و این تاثیر قابل انکار نیست. حتی می توان گفت مهمترین تکلیف معماران تأمین بهداشت محیط از نظر روانی است به گونه ای که در تمام فضاهایی که خلق می شود سعی براین است که روح کودکان تغذیه شود.
این پایان نامه تلاشی برای حمایت و درمان کودکان سرطانی دردرجه ی اول در داخل کشور است که با رویکرد معماری سبز (از شاخه های معماری پایدار ) ارائه می گردد. از این رو درمانی ؛ چون هدف کمک به درمان کودکان سرطانی در کنار خلق محیطی متفاوت و بدور از استرس های درمانی برای آن ها می باشد ، و از این رو حمایتی ؛ چون در این طرح سعی شده با کمک به درمان سرطان به صورت رایگان یا با هزینه اندک ( به دلیل بهره گیری از ساختار سازمانی خیریه ) هم حمایت مالی و هم حمایت روحی از کودکان و والدین صورت گیرد وتلاش بر تغییر تفکر آنها از ماندن یا نماندن به چگونه زیستن در آینده است .
1-3. ضرورت و اهمیت مساله
برای پیشرفت جوامع انسانی علاوه بر نیاز به سر پناه و ایجاد فضای زندگی نیازمند فضاهایی خاص برای بالابردن کیفیت زندگی اجتماعی و توجه به اقشار مختلف بویژه کودکان هستیم.
کودک ، موجود کوچک و بسیار حساسی است که به هر محرکی عکس العملی نشان می دهد، ساخته و پرداخته ژنتیک و محیط می باشد و نیازمند مراقبت صحیح در تمام لحظات بخصوص در زمان بیماری است. کودک این مینیاتور زیبای خلقت برخلاف تصور ما انسان بالغ کوچک شده نیست این موجود کوچک دوست داشتنی در همه ی ابعاد از جمله گفتار و رفتار با یک انسان بالغ متفاوت است. متفاوت بودن کودک با انسان بالغ محدود به مسائل رفتاری و گفتاری نیست. بلکه به حیطه بیماری و درمان نیز گسترش مییابد. از این رو درمان کودکان نیازمند مسائل روانشناختی و عاطفی گسترده ای می باشد.از میان انواع بیماری های کودکان شاید سرطان یکی از بزرگترین ناراحتی ها و بیماری چه برای والدین و چه برای کودک می باشد.
گذشته از روش های درمانی مختلف که برای این بیماری طاقت فرسا بکاربرده می شوند بناکردن مکان هایی برای گردهمایی کودکان دچار این درد مشترک و کمک به آن هادر پذیرفتن این بیماری بعنوان یک دوست خشن که می توان با آن مبارزه کرد، بسیار مفید است.
در طرح پیشنهادی ایجاد فضاهای مانند اتاق های گردهمایی و مشاوره با محوریت افزایش امید به زندگی یکی از اهداف اساسی می باشد. زیرا درک این مسئله برای کودک که کودکان دیگری با مشکلی مشابه و یا حتی به جرات بزرگتر از مشکل وی دست و پنجه نرم می کنند می تواند بسیار کمک کننده باشد.
“تمام سلول های بدن ما به طور منظم و بر اساس قاعده خاصی در حال رشد هستند. گاهی اوقات برخی از سلول ها از مسیر رشد طبیعی خود خارج میشوند و به طور غیرمنظم و سریع تر از حالت طبیعی رشد میکنند. این امر سبب به هم خوردن نظم طبیعی بدن می شود. به این به هم ریختگی سرطان میگویند. انواع مختلف سرطان، علایم، راه های درمان و عوارض مختلفی دارند که به نوع سلول و عضو درگیر در بدن بستگی دارد. متاسفانه سرطان فقط بزرگسالان را درگیر نمیکند بلکه کودکان هم به این بیماری مبتلا میشوند. سالانه 3 تا 4 کودک از هر صد هزار کودک در جهان به انواع سرطانها مبتلا میشوند که در این میان سرطانهای لوسمی، لنفوم و مغز شایعترین آنها هستند. . خوشبختانه در حال حاضر برای اغلب سرطانهای کودکان به خصوص لوسمی، درمان وجود دارد و 70 درصد از کودکان مبتلا درمان میشوند. ” (mahak-charity.org، 1393 (
در سال 1992 ، که بیست کشور جهان در سازمان ملل متحد منشور توسعه پایدار را به تصویب رساندند ،توجه به کیفیت زندگی اجتماعی از آن دسته مباحث مورد توجه در آن بوده است ، ساخت و ساز آینده هر اجتماع وابسته به کودکان آن نسل در آن جامعه است ، جای خالی ایجاد فضای درمانی متفاوت ومناسب برای کودکان سرطانی در رسیدن به اهداف توسعه پایدار در جامعه ایرانی حس می شود ،اگرچه نمونه های مرتبط با این موضوع وجود دارد اما بسیار تعداد آنها محدود بوده و نمی توان گفت پروژه ای با این رویکرد بوده باشد .
1-4. تعریف واژه ها
سَرَطان : (به پارسی سره: چَنگار) یعنی رشد، تکثیر و گاهی انتشار غیر طبیعی سلولهای بدن.
معماری سبز) : به انگلیسی: (Green Architecture از شاخه های معماری پایدار یکی از گرایشها و رویکردهای نوین معماری است که در سالهای اخیر مورد توجه عده زیادی از طراحان و معماران معاصر جهان قرار گرفته است. این معماری که برخاسته از مفاهیم توسعه پایدار می باشد در پی سازگاری و هماهنگی با محیط زیست یکی از نیازهای اساسی بشر در جهان کنونی است.هدف از ایجاد ساختمانهای سبز بهبود یافتن آب و هوا و جلوگیری از اثرات منفی ساخت و ساز بر محیط زیست است.
هنر فلزکاری ایران بازتاب جامعهای است که آن رآفریده است. اگر چه درمتن تاریخ ایران به هنر، به ویژه هنر فلزکاری توجه زیادی نشده و بدین لحاظ چهره های بسیاری از هنرمندان بخصوص فلزکاران را غبار فراموشی فرا گرفته است؛ اما شاهکارهای به جا مانده گواهانی پر معنی از اندیشمندی و سخت کوشی آنان در آفرینش هنرهای ارزنده ایرانی است. این هنر که در شمال شرقی ایران، خراسان و ماوراءالنهر شکوفا شده است. متاسفانه به دلیل پایین بودن دمای ذوب فلزات گرانبها، بسیار محتمل بوده است که اشیایی که از فلزات ساخته شده اند، ذوب شده ومجدداً بکار گرفته شوند.
آغاز تولد دوبارهی فلزکاری پس از حمله مغولان از اوایل سده ی هفتم/ سیزدهم میلادی در غرب ایران پدیدار گشت و به تدریج تا اواسط سده هشتم/ چهاردهم میلادی به خطهی فارس و غرب خراسان نفوذ یافت. شاه اسماعیل نخستین شاه ایرانی بود که پس از مرگ آخرین پادشاه ساسانی بعد از هشتصد و پنجاه سال استیلا و حکومت عربها، و تاتارها، بار دیگر کشور را منسجم کرد و حکومتی شیعی – ایرانی برقرار کرد. وی توجه فراوانی به فرهنگ و هنر ایران داشت و همین امر باعث شد دوباره در هنرهایی که درآن دوره متأثر از فرهنگ مغولی اواخر دوره تیموری بودند، شیوه های ایرانی رواج یابند. با روی کار آمدن دودمان صفوی باب تازهای در مکتب هنر ایران گشوده شد؛ تا جایی که عصر طلایی هنر در ایران را باید مقارن حکومت همین دودمان دانست.
هنرمندان و فلزکاران این دوره از دواصل تشیع و ملیگرایی – در آن زمان در جامعه رواج یافته و در حال گسترش و توسعه بود – الهام میگرفتند واین اصل را در کارهایشان به کار میبستند و سعی میکردند تا از خط فارسی برای کتابت خوشنویسی استفاده کنند، مثلاً در نقره کوبی و حکاکی ظروف، پایه های شمعدان و پایه های نوشتار اشعار فارسی با خطوط خوش نستعلیق جایگزین کتیبههای عربی شد. به جز مضامینِ مفاهیم اسلامی مانند آیات قرآنی، احادیث چهارده معصوم و اسامی آنان با توجه به نفوذ رواج بسیاری داشت و معمولاً در قالب خطوط نسخ و ثلث تحریر میشدند و سایر نوشتار های این زمان بر روی آثار فلزی به خط نستعلیق و توأم با نقوش گل و برگ یا ترکیبات متنوع خطوط اسلیمی و هندسی به دست خوشنویسان صورت گرفت؛ در این میان هنر خوشنویسی علاوه بر نقش تزئینی خود، روح اسلامی را تجلی میساخت و این هنر نقش مهمی را در بیان گرایش و احساسات هنرمند ایفا مینمود.
از آنجای که منابع مستقیم در ارتباط با موضوع فلزکاری دوره صفوی وبررسی شمعدانها و قندیلهای این دوره وجود نداشت کوشش شده تا با استعانت از همه منابع اعم ازکتب و مقالات چاپ شده فارسی و استفاده از اینترنت و استفاده آثار موجود در موزه ملی ایران و موزه آذزبایجان غربی به مطالعه هنر فلزکاری این دوره پرداخته و تزئینات شمعدانها و قندیلهای دوره صفویه را مورد بررسی قرار دادهایم.
این تحقیق شامل شش فصل میباشد؛ که در ابتدا ضمن بررسی کلیات تحقیق به اهداف آن پرداخته شده است. در فصل دوم به سیر تکاملی هنر فلز کاری دوره اسلامی و سابقه آن در ایران پرداختهایم و در حد امکان نمونههایی از دوره های مختلف را بیان کردهایم. در فصل سوم به بررسی فن تزئینات و کتیبه شناسی این دوره و نوع فلزات آن را بررسی نمودهایم . و در فصل چهارم به ادبیات قندیل ها و شمعدانهای این دوره را توضیح دادهایم؛ در فصل پنجم به بررسی چند نمونه از شمعدانها و قندیل های دوره صفویه پرداخته شده است؛ و در نهایت در فصل ششم به نتیجه گیری پرداختهایم.
به هر حال چنانکه به یقین هیچ تحقیقی خالی از اشکال نیست، این نوشتار نیز با همه تلاش نگارنده، کامل و بدون ایراد نخواهد بود. امیدوارم اساتید و خوانندگان با رهنمودهایشان کاستیها را تذکر دهند تا الهام بخش پژوهشگر در تحقیقات آینده باشد. انشا الله.
1-1 شرح موضوع
در حدود دو قرن حکومت شیعی که ایران پس از چند قرن حکومت محلی گشته و اعتلای انواع هنرها فراهم شده؛ فلزکاری عصر صفویه همگام با دیگر هنرها بر پایه سنتهای قدیم استمرار یافت و در سایه هنر پروری حاکمان به رشد و شکوفایی رسید. چنانکه از آثار به جا مانده از این عصر، گواه روشنی در پیشرفت هنری است که از آمیزش سبکهای مختلف قبل از صفویان ایجاد شد و انجام به جایگاه درخشان و بسیار متفاوت خود رسیده است. فلزکاران این عصر، اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز را جایگزین نقوش درشت و زمخت رایج در عهد تیموری و سلجوقی کردند؛ ظروف از جنس مس و برنج بیشتر رواج یافت و در سایه مهارت سازندگان، آثار با کیفیت و نفیس ساخته شدند. در اثر گسترش اعتقادات شیعی و روحیهی ملی گرایی استفاده از دعاهای شیعی و نیز اشعار فارسی با خطوط ایرانی همچون نستعلیق، نمود فراوانی در آثار فلزی دوره صفویه یافت. بنابراین ویژگی ایرانی بودن یکی از مشخصههای محصولات و تولیدات این دوره است آثار بدست آمده از دوره صفویه که در در موزه و مجموعههای داخلی و خارجی نگه داری میشوند؛ به خوبی انعکاس دهنده دیدگاه های مذهبی حامیان خود و بازتاب نگرش اجتماعی جامع آن روزگار میباشد، به طوری که در این پایان نامه به بررسی آثار جمع آوری شده، میتوان این تاثیرات را بر روی فرم و محتوا ونوع کاربردی آنها مشاهده کرد. نتیجه حاصل از این بررسی، علاوه بر شاخصههای فرهنگی و هنری؛ کاربرد مواد ومصالح، محتوای آثار واستفاده از خط نگاره ها به زبان فارسی در دوره صفویه را نشان دهیم.
1-2 بیان سوالات در تحقیق
1-3 اهداف واهمیت انجام تحقیق
هدف از این تحقیق، بررسی تغییراتی است که در تزیینات و فرم شمعدان ها و قندیلهای دوره صفویه رخ داده است؛ شکل و جنس آثار تا حدی رشد کرده که امروزه؛ اوج هنرهای فلزکاری ایران در دوره صفوی میدانند و سبکی که امروزه درکندهکاری و ترصیع و قلمزنی آثار هنری فلزکاری رایج است برگرفته از همان دوره دانسته اند. استفاده از خط نستعلیق به عنوان خطی کاملاً ایرانی از جمله این موارد است که با مطالعه نمونههای تاریخی موجود میتوان به سابقه آن در هنر ایران میتوان پیبرد.
در فصل حاضر به ساختار کلی پژوهش از جمله هدف تحقیق، بیان مسأله و تشریح ابعاد آن، اهمیت مسأله تحقیق، انگیزه محقق در انتخاب موضوع، محدوده مطالعه و مقطع زمانی تحقیق پرداخته می شود. سپس بر اساس سؤالات محقق، فرضیه های تحقیق مطرح می گردد. در پایان نیز توضیحاتی پیرامون ادبیات تحقیق ارائه می گردد.
1-2 هدف تحقیق
1-3 بیان مسأله و تشریح ابعاد آن
گرایش به نیروی مافوق بشری و تمسک به آن، سابقه ای دیرینه دارد و بشریت پیوسته در صدد یافتن آن بوده است. انسان عموماً به
نیروهای فرا زمینی باور داشته و این باور عمیق به صورت مجموعه ای از رفتارهای خاص نمود پیدا کرده است. مهمترین دستاورد این گرایش پدید آمدن اسطوره با تعاریف متفاوت است.اساساً اسطوره روایتگر رویدادی است فرا زمان و لا مکان که بشریت از طریق تمسک به آن به رفع بیگانگی از پدیده های طبیعی پیرامون خود می پردازد. بنابراین می توان اسطوره را بخشی از عادت های فرهنگی جوامع دانست که برای نظم بخشیدن به جهان و معنا دادن به آن به وجود آمده اند. اسطوره خواستار این است که خاستگاه انسان را به کنکاش گیرد و جایگاه اورا در جهان تثبیت کند. شاید بتوان گفت یكی از بهترین راه های شناخت اساطیر حاکم بر یک جامعه باستانی، مطالعه انواع تدفین های آن جامعه باشد. تدفین یكی از عینی ترین و ملموس ترین تجلیات تفكر و تخیلات بشر در طول تاریخ بوده است. بطور كلی آداب تدفین و اساطیر مرتبط، تابع نوع برخورد زندگان با مردگان است. این نوع برخورد در هر دوره، بسته به شرایط اجتماعی و اعتقادات، متفاوت بوده است. اما گاه شباهت هایی درباره طرز تلقی انسان نسبت به مرگ و زندگی پس از مرگ در جوامع مختلف وجود دارد.
ادیان و اسطوره های حاكم بر هر جامعه در نحوه تدفین مردگان نقش موثر و مستمر داشته اند. یكی از باورهای بشریت اهتمام بر آلوده نكردن عناصر مقدس چهارگانه است. تحقق این باورها در گرو استفاده از ابزار و مواد خاصی جهت به خاك سپاری اموات و در گذشتگان بوده است؛ یكی از این موارد که پیشینه کهن در فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد سفالینه است. سفالینه ها یكی از با دوام ترین مواد انتقال فرهنگ هستند و در امر تدفین به صورت خاكستردان، استخوان دان و ظروف تدفین ظاهر شده اند. از پركاربردترین ظروف تدفین می توان به گور خمره اشاره كرد كه استفاده از آنها از دوره نوسنگی آغاز می شود. در دوره های بعدی گسترش می یابد و در دوره اشكانی بیشتر و قاعده مندتر مورد مصرف قرار می گیرد. شکل ظاهری خمره ها و نقوش مورد استفاده، شیوه ها و تشریفات به خاک سپاری، نحوه قرارگیری جسد، جهت قرارگیری خمره ها، اشیاء به دست آمده از گورها همگی بازتاب برخی مفاهیم فلسفی است که به گونه ای عینی درخمره های تدفینیایران باستان نمود پیدا کرده است. رویکرد این پژوهش نگرشی موشکافانه از منظر اساطیری به خمره های تدفینی است.
1-4 اهمیت مسأله تحقیق
چنان که مسلم است سفالگری به عنوان یکی از هنرهای سنتی و بومی ایران زمین از اهمیت ویژه های برخوردار است. گورخمره نیز به قسمتی از هنر-صنعت سفال اطلاق می گردد که در رستۀ سفالینه های کاربردی قرار می گیرد. در بررسی این گونه، دو مقوله بنیادین مطرح می شود: جنبه های کاربردی، عناصر مؤثر بر جلوه های نمادین. معرفی تکنیک های ساخت بدنه، لعاب و تزیین سفالینه های تدفینی به عنوان یک هنر سنتی می تواند به حفظ و احیاء آن بیانجامد. در مورد این گونه خاص سفالینه معرفی اساطیر مؤثر بر بینش و تفکر ایرانیان باستان در امر تدفین ضرورت دارد. در این پژوهش سعی بر این است با چشم پوشی از جنبه های کاربردی هنر-صنعت سفال، که باعث اطلاق وجه دوم آن یعنی صنعت می گردد جلوه های نمادین آن مورد بررسی قرار گیرد. مبنای پژوهش، مطالعه کلیه ی خمره های تدفینی یافت شده است و اطلاعات به روش کتابخانه ای گردآوری شده است. چنان که محرز است از طریق کنکاش در این نوع سفالینه ها به لحاظ فنی، فرمی، نقشمایه و آرایه می توان بسیاری از معیارهای سنجش ارزش و جایگاه ادوار تاریخی، فرهنگی و هنری اقوام گذشته را مورد ارزیابی قرار داده و به نتایج ارزشمندی در این زمینه دست یافت.
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
پیشگفتار
مکان یابی فعالیتی است جهت انتخاب مکانی مناسب برای کاربرد خاص، که قابلیت ها و توانایی های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و نیز ارتباط آن کاربری خاص با کاربری های شهری را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. به لحاظ تاریخی مسئله مکان یابی فعالیت های اقتصادی به زمان فرما ریاضیدان معروف فرانسوی در اوایل قرن 17 میلادی بر میگردد. مسائل مکان یابی مراکز خدماتی دسته ای بزرگ از مسائل تحقیق در عملیات را شامل می شود و به عنوان یک شاخه بهینه سازی در تحقیق در عملیات به دهه 70 می رسد. اخیرا مطالعات زیادی روی مدل های مکان یابی و کاربردهای آن ها انجام گرفته است. هر ساله گروه های علمی EWGLA و SOLA کنفرانس و سمینارهایی را به این زمینه اختصاص می دهند.
(EWGLA: European workgroup (http://www.vub.ac.be/ EWGLA/)
SOLA: American workgroup (http://www.ent.ohiou.edu/~hale/sola/sola.html)))
می توان گفت مهم ترین ویژگی مراکز سرویس دهی، مکان یابی آن ها است. در دو دهه اخیر بحث های مکان یابی و تخصیص به سرعت رشد پیدا کرده و بیشترین سهم در این تحقیقات را اقتصاد دانان، مهندسان صنایع، متخصصان تحقیق در عملیات و جغرافیا دارا می باشند. مسائلی چون مکان یابی میانه، مرکز، پوشش و انبار از جمله مسائل مکان یابی کلاسیک به شمار می رود که از دیر باز مطرح بوده و در ادبیات مکان یابی به عنوان پایه های تئوری مکان یابی شناخته می شود (زنجیرانی، 1388). گستره رشته های دانشگاهی و فعالیت های صنعتی که از مکان یابی تسهیلات استفاده کرده اند هم وسیع است هم عمیق. جغرافیدانان، برنامه ریزان شهری، خرده فروشان، مهندسین عمران، مهندسین صنایع، جنگلبانان، تحلیل گران شبکه های توزیع، خریداران، مدیران بیمارستان، و حتی سیاست مداران در مبارزات انتخاباتی همه از مسائل مکان یابی تسهیلات بهره جستند Hale) و Moberg،2003). مسائل مکان یابی روی سطح و شبکه را می توان به دو دسته مکان یابی گسسته و پیوسته تقسیم کرد. در مسائل مکان یابی پیوسته تسهیلات می توانند در هر جایی در سطح یا شبکه قرار بگیرند. مانند مکان یابی یک آمبولانس در طول یک بزرگراه که نمونه ای از مکان یابی پیوسته روی شبکه است. در مسائل مکان یابی گسسته تسهیلات تنها می توانند در یک سری نقاط از پیش تعیین شده روی سطح یا شبکه جای بگیرند. بنابراین مسائل مکان یابی گسسته طی یک فاز اضافه نقاط کاندیدا (که تسهیلات در آنها قرار می گیرند) را نیز انتخاب می کنند. یک نمونه از مکان یابی گسسته در سطح، مکان یابی یک فرستنده رادیویی در یک منطقه است که تنها در نقاطی مانند قله کوه می تواند قرار بگیرد. و مکان یابی یک خرده فروشی نمونه ای
از مکان یابی گسسته روی شبکه است. نتیجه ای که از بحث فوق حاصل می شود این است که مسائل مکان یابی پیوسته بیشتر برای مکان یابی روی سطح به کار می روند، و شامل مسائل بهینه سازی غیر خطی می شوند. در حالی که مکان یابی گسسته که بیشتر برای مکان یابی روی شبکه مورد استفاده قرار می گیرد درگیر متغیرهای صفر و یک می شود که نتیجه ی مسائل بهینه سازی ترکیبی/ برنامه ریزی عدد صحیح است. با این حال مدل های بیشماری وجود دارد که در هیچ کدام از این دسته بندی ها قرار نمی گیرد (Revelle و Eiselt،2005). با توجه به گستره ی کاربرد مکان یابی می توان از آن برای تعیین محل مراکز تفریحی- توریستی مانند بنادر نیز بهره برد. دسترسی ایران به دریا به نحوی که یک سوم (حدود 30 درصد) مرزهای این کشور آبی است، و موقعیت ایران در ۴ راه ترانزیتی دنیا، کشور را در زمره کشورهای دریایی قرار داده اما از سوی دولتها به این مسئله توجه چندانی نشده است. وجود دریا به تنهایی نمی تواند ملاکی برای راه اندازی گردشگری دریایی باشد. گردشگری دریایی نیازمند زیرساخت هایی چون اسکله های تفریحی و اختصاصی برای پهلوگیری کشتی های تفریحی، ترمینال های مسافری، سواحل مجهز به امکانات گردشگری و … است. در سال 2005 در اروپا بالغ بر 387 میلیون نفر سفر دریایی صورت گرفت، چیزی حدود 5.5 برابر جمعیت ایران، در همین سال در یونان بیش از 20 میلیون سفر دریایی ثبت شد. با توجه به این موارد می توان تاثیر عمیق این صنعت بر سایر صنایع و اقتصاد کشور را ارزیابی کرد (بندر و دریا، اسفند 1387). به علاوه مرکز تحقیقاتی دانشگاه ملی سنگاپور که در سال 2005 راه اندازی شد، به عنوان مرکز مطالعات دریایی (Centre for Maritime Studies) شناخته می شود.
http://www.maritimestudies.nus.edu.sg
تحقیقات و انتشارات این مرکز مطالعاتی پیرامون دو گروه سیاست و مدیریت دریایی (Maritime Policy and Management) و گروه مدلسازی و عملیات دریایی (Maritime Operations & Modeling) صورت می گیرد. گردشگری به عنوان یک منبع درآمد ملی و یک محور اقتصادی مهم مطرح می باشد. هم چنین از گردشگری به عنوان یک صنعت بدون آلودگی یاد می شود. و مهم ترین نکته این است که به عنوان منبعی مطرح است که اگر به طرز صحیح برنامه ریزی شود هرگز واهمه به اتمام رسیدن آن را نخواهیم داشت (کیا،1386). مواردی چون اشتغال زایی، کسب درآمد، جذب ارز و تقویت زیر ساخت های اجتماعی، ارتقای فرهنگی، و … از جمله مزایای جذب گردشگر به شمار می رود. در اوائل قرن بیستم با توجه به درآمدهای کلان سالانه بالغ بر 550 میلیارد دلار و اشتغال زایی سالانه بالغ بر 750 هزار شغل، گردشگری به یکی از مولفه های مهم تجارت بین المللی مبدل شده است. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان جهانی گردشگری این صنعت امروزه دومین منبع درآمد بیش از 49 کشور جهان است، و تا سال 2020 میلادی تعداد گردشگران در سرتاسر دنیا به رقمی معادل 1 میلیارد و 560 میلیون نفر خواهد رسید که 10% درآمدهای جهانی را شامل می شود. این فعالیت به ازای هر یک میلیون دلار درآمد تولید شده، هزار شغل جدید ایجاد می کند. یکی از عوامل مهم و موثر در جذب گردشگر وجود زیر ساخت های مناسب در مکان های مقصد گردشگری است (زراعت کار مقدم و مکی زاده،1392)، و لذا نیاز به وجود بنادر مسافری در سواحل خصوصا مرزهای آبی جنوب کشور به دلیل دارا بودن موقعیت خاص توریستی احساس می شود.
فصل اول
1-1 تعریف مکان یابی
منظور از تئوری مکان یابی، مجموعه ای از اصول است که با توسل به آن مکان بهینه فعالیت های صنعتی (نقطه منطبق بر حداکثر سود) تعیین می شود. تصمیم گیری در مورد مکان تسهیل از اجزاء بحرانی در برنامه ریزی استراتژیک شرکت های بزرگ خصوصی و عمومی محسوب می شود (زنجیرانی،1388). مسائل مکان یابی شامل چهار جزء هستند: (1) مشتریان: که فرض می شود قبلا در نقاط یا مسیرهای مشخصی قرار گرفتند. (2) تسهیلات: که طی مدل محل قرار گیری شان مشخص می شود. (3) فضایی که مشتریان و تسهیلات در آن قرار دارند و (4) یک متر (یا اندازه) که میزان فاصله یا زمان بین مشتریان و تسهیلات را بسنجد. هنگام مکان یابی روی شبکه ها منظور از متر کردن فواصل، فواصل در فضای گسسته است که معادل با یافتن طول کوتاهترین کمانی (یال) است که دو نقطه را بهم متصل می کند. برای استفاده از کوتاهترین مسیر معمولا نیازمند یک فاز پیش پردازنده هستیم که طی آن تمام کوتاهترین مسیرها بین تمام زوج های مرتبط در گراف سنجیده شود. به عنوان نمونه Dijkstra بر مبنای الگوریتمی با پیچیدگی زمانی O(n3) عمل فوق را انجام می دهد (Revelle و Eiselt،2005).
2-6-1 اهمیت استفاده از تکنیک های مکان یابی
به دلیل وجود هزینه های بالای احداث و راه اندازی، پروژه های مکان یابی تبدیل به سرمایه گذاری های بلند مدت شده اند. و تصمیم گیری در مورد مکان تسهیلات عمدتا از تصمیم گیری های بلند مدت و استراتژیک بخش های خصوصی و دولتی به شمار می رود، به نحوی که موفقیت یا شکست مراکز تسهیلاتی در هر کدام از بخش های خصوصی و دولتی، بستگی کامل به مکان های انتخابی برای آنها دارد.
2-6-2 معیارهای عمومی مکان یابی
از جمله عوامل موثر در تصمیمات مکان یابی نزدیکی به مواد اولیه، هزینه و میزان دسترسی به انرژی و تاسیسات، هزینه در دسترس بودن نیروی ماهر، قوانین دولتی در سطوح مختلف مرکزی محلی و منطقه ای، مالیات ها در سطوح مختلف مرکزی محلی و منطقه ای، بیمه، هزینه های زمین و ساخت، ثبات سیاسی و دولتی، تغییرات نرخ مبادلات، قوانین واردات و صادرات، مالیات و عوارض، سیستم حمل و نقل، گزارشات فنی، قوانین محیطی در سطوح مرکزی محلی و منطقه ای، خدمات پشتیبانی، خدمات عمومی و مردمی، آب و هوا، نزدیکی به مشتریان، اوضاع تجاری، را می توان نام برد (زنجیرانی،1388). توضیحات کلی در مورد برخی عوامل موثر در مکان یابی به قرار زیر است:
. 81
4-2- روش حل.. 81
4-3- مطالعه موردی.. 82
4-4- تحلیل نتایج.. 86
5-1- نتیجه گیری.. 88
5-2- نوآوری های پژوهش…. 88
5-3- پیشنهادها برای تحقیقات آتی.. 88
.. 90
…. 96
تعاریف کلی از حوزه تحت بررسی
نویسندگان مختلف تعاریف متفاوتی از بلا ارائه کردند . در این قسمت به برخی از این تعاریف اشاره خواهیم کرد.
اصطلاح “بلا” معمولا برای خرابی در عملیات های عادی یک جامعه که اثرات منفی قابل توجهی بر روی افراد، کارهای آنها، محیط آنها دارد و نیازهای به وجود آمده از ظرفیت پاسخ محلی تجاوز می کنند، به کار برده می شود]1[.
مرکز تحقیقات اپیدمولوژی بلایا، بلا را به عنوان یک وضعیت یا حادثه ای که از ظرفیت محلی تجاوز کرده، و نیازمند درخواست کمک در سطح ملی یا بین المللی می باشد. یک حادثه غیر قابل پیش بینی یا ناگهانی که منجر به خسارات و صدمات زیاد و درد و رنج انسان ها می شود، تعریف می کند]1[.
سازمان بهداشت جهانی هر حادثه ای که منجر به صدمه، خسارت، ویرانی، اختلال زیست محیطی، مرگ و میر انسان ها، زوال بهداشت عمومی و خدمات بهداشتی شود و نیاز به پاسخ و کمک سریع از خارج از جامعه یا منطقه ی آسیب دیده داشته باشد را به عنوان فاجعه (بلا یا مصیبت) تعریف می کند. زلزله، طوفان، گردباد، خشکسالی، سیل، نشت مواد شیمیایی، حوادث هسته ای و … جزء بلایا دسته بندی می شوند و همگی اثرات ویرانگر زیادی از نظر صدمات مالی و جانی دارند]2[.
یک تعریف کلی برای بلایا که توسط استراتژی بین المللی برای کاهش بلایا ارائه شده است، عبارت است از: یک اختلال جدی در عملکرد جامعه، همراه با تهدید برای زندگی انسان ها، سلامتی، دارایی یا محیط زیست افراد، چه در اثر حادثه، چه طبیعی و چه فعالیت های انسانی ایجاد شود. یکی دیگر از تعاریف گسترده برای بلایا عبارت است از: یک اختلال که بر روی سیستم ها اثرات فیزیکی دارد و همه یا قسمتی از اولویت ها و اهداف را تهدید می کند. تا زمانی که سیستم، یا ملت توانایی مقابله با اثرات این حوادث را داشته باشند، این حادثه به یک بلایای بزرگ تبدیل نمی شود. فاجعه باید شرایط اعلام شده برای وضعیت های اضطراری و نیاز به کمک های بین المللی را داشته باشد]3[. فورمن و همکارانش معتقد هستند که بلایا به طور غیر منتظره رخ می دهند و به حادثه ای گفته می شود که منجر به نتایج با مقیاس بزرگ می شود و اثرات خیلی زیادی در پی دارد]4[.
اوزگون]5[ ویژگی های زیر را برای بلایا بیان می کند:
طبقه بندی های متفاوتی برای بلایا وجود دارند. انواع مختلفی از بلایا را می توان بر اساس طبیعی یا انسان ساز بودن و زمان وقوع آن که سریع یا آهسته اتفاق می افتد شناسایی کرد.
در جدول (1-1) تقسیم بندی رایج بلایا به همراه مثال آورده شده است]3[.
جدول (1-1) تقسیم بندی بلایا به همراه مثال ]3[
طبیعی | انسانی | |
هجوم ناگهانی | زلزله | حمله تروریستی |
طوفان | کودتا | |
سیل | نشت شیمیایی | |
هجوم آهسته | قحطی | بحران سیاسی |
خشکسالی | بحران پناهندگان | |
فقر | و… |
به طور عمده می توان بر اساس شرایط جغرافیایی مناطق در معرض خطر، نوع بلایای محتمل در هر منطقه را پیش بینی کرد. برای مثال، ژاپن و نیوزیلند بیشتر در معرض زلزله هستند در حالی که بهمن مربوط به مناطق کوهستانی است که همیشه پوشیده از برف هستند. از طرف دیگر می توانید در آفریقا بلایای با هجوم تدریجی (مانند قحطی) را مشاهده کنید.
ابتدا گروه مدیریتی (کیفی) که بیشتر مربوط به محافظت، جلوگیری یا کاهش اثرات بحران، سازگار شدن با بحران از طریق تغییر سیستم های مورد استفاده بشری می شود و در دسته بندی نوع دوم راهکارهای لجستیکی (کمی) که بیشتر به طراحی شبکه و انواع مدل سازی های ممکن ریاضی با توجه به محدودیت ها و اهداف موجود همچون پاسخگویی به حداقل سطح معینی از تقاضا یا کنترل هزینه ها و پیشگیری تجاوز آنها از حدود تعیین شده مربوط می شود.
مدیریت بحران یا مدیریت بلایا یا مدیریت اضطرار رشته ی اجتناب از ریسک و برخورد با ریسک است. هیچ کشور و هیچ جامعه ای از خطر و ریسک بلایا در امان نیست. بنابراین نیازمند به آمادگی، پاسخ و بازیابی در زمان وقوع بلایا می باشد. مدیریت بحران رشته ای است که شامل آماده سازی برای بلایا قبل از وقوع آن، پاسخ دهی بلافاصله بعد از وقوع و همچنین حمایت و بازسازی جامعه بعد از وقوع بلایای طبیعی یا ساخته ی بشر می باشد بدین منظور مدیریت بحران یا بلایا یا اضطرار یک فرایند پیوسته است از این رو داشتن طرح های اضطراری جامع و به طور پیوسته ارزیابی کردن و بهبود دادن طرح ها ضروری است]1[.
به اعتقاد فورمن و همکارانش]4[ مدیریت بحران بر روی کاهش آسیب پذیری انسان ها و مواد در اثر وقایع بحرانی تمرکز دارد و تلاش ها برای امداد و نجات فوری را تضمین می کند و از بازیابی موثر پشتیبانی می کند.
رویکرد های متفاوتی برای تقسیم بندی فازهای عملیات های مدیریت بلایا وجود دارد]6[. یکی از این رویکردها، فازهای عملیات های مدیریت بلایا را به چهار فاز تقسیم بندی می کند: پیشگیری، آماده سازی، پاسخ و بازیابی یا بهبود]7[. شکل (1-1) ترتیب این فازها را با شروع از بلایا نشان می دهد. اقدامات مناسب در تمام نقاط در چرخه منجر به آمادگی بیشتر، هشدارهای بیشتر، کاهش آسیب پذیری یا پیشگیری از حوادث در طول تکرار های بعدی چرخه می شود]1[. بسته به نوع و شدت بلایا مدت زمانی که هر فاز طول می کشد، متفاوت است. لازم به ذکر است که مراحل بالا به صورت یک چرخه تکرار می شوند]8[.
شکل (1-1) چهار فاز چرخه ی مدیریت بحران]1[
بدون توجه به نوع بحران، مدیریت این وقایع عموما شامل 4 مرحله ترتیبی پیشگیری، آمادگی، پاسخگویی و بازسازی می باشد. پیشگیری اساس مدیریت بحران است و انجام اقداماتی جهت کمک به کاهش و یا جلوگیری از خطرات یک بحران می باشد. این مرحله به علت متمرکز شدن بر روی اقدامات پیشگیرانه بلند مدت برای حذف یا کاهش ریسک ها متفاوت از دیگر مراحل می باشد. فعالیت های آمادگی به مهیا شدن برای پاسخگویی مواقع وقوع بحران کمک می نماید. فاز پاسخگویی دربرگیرنده فعالیت هایی برای بسیج شدن خدمات و کالاها برای ناحیه بحران زده می باشد. بازیابی پس از یک بحران می تواند ماه ها و یا حتی سال ها بطول بیانجامد. خدمات و زیرساخت ها، تسهیلات، جان مردم و معیشت هزاران فرد ممکن است تا مدت ها تحت تاثیر بحران قرار گیرد. بطور خلاصه ماموریت مدیریت بحران در فاز پیش از بحران کاهش زیان های بالقوه، در فاز هنگام بحران واکنش و اعمال کمک فوری و در فاز پس از بحران ترمیم سریع و مناسب خرابی ها می باشد.
سازمان های حقوق بشر با سه اصل انسانیت، بی طرفی و انصاف (عدالت) زندگی می کنند. به عبارت دیگر، آنها به هر فردی که نیاز به کمک دارد، در هر جایی بدون تاثیر از اعتقادات متضاد با خود را کمک می کنند و هیچ گروهی از ذینفعان نهایی را بر دیگری ترجیح نمی دهند]9[. بشریت یعنی این که تمام درد و رنجی که در هر جا وجود دارد از بین برود. انصاف بیانگر کمک بدون تبعیض با اولویت نیازهای فوری است. بی طرفی بیانگر امداد بدون تعصب و وابستگی حزبی می باشد]10[. این اصول “فضا” را هم به صورت فیزیکی و هم به صورت مجازی تعریف می کنند، که توانایی انجام کارآمد وظایف در این فضا امکان پذیر باشد. می توان فرض کرد که یک ساختار مثلثی انعطاف پذیر و پویا داریم و شکل (1-2) بیانگر این ساختار است]9[.
شکل (1-2) ساختار فضای بشردوستانه]9[
از نظر فیزیکی، فضای بشردوستانه بیانگر یک منطقه ی آرام است که در آن غیر نظامیان و افراد غیر جنگی و پرسنل امدادی بدون اسلحه، آزادانه حرکت و فعالیت می کنند. رسیدن به اصول بشردوستانه در محیط های پیچیده اغلب بسیار مشکل است، خصوصا در موارد جنگ و درگیری نظامی]9[.
برخلاف لجستیک بخش عمومی، کارکنان بشردوستانه معمولا با ناشناخته ها مواجه هستند: چه هنگام، کجا، چه چیزی، چه مقدار، از کجا و در چه زمانی و اینکه در کوتاه مدت بحران پارامترهای پایه ای مورد نیاز برای استقرار یک زنجیره تامین کارا در سطح بسیار بالایی از عدم قطعیت می باشند. برای مثال در بحران سونامی سال 2004 بزرگترین چالش در مقابل تیم های لجستیک بشردوستانه پیچیدگی شرایط عملیاتی جهت کار، تامین کالا به نواحی آسیب دیده بود. بحران هزاران کیلوکتر از خط ساحلی در سراسر کشورهای هند، اندونزی، مالدیو و تایلند را تخریب نمود. دسترسی عادی به این قبیل از ناحیه ها پیش از بحران و در موقعیت عادی نیز بسیار سخت بود زیرا جاده ها اغلب نامناسب بودند و بعد از بحران زیرساخت های اصلی بکلی از بین رفتند. لجستیک بشردوستانه اغلب تحت سطح بالایی از عدم قطعیت برای تقاضا و کالاهای مورد نیاز کار می کند. در محیط لجستیک بشردوستانه کارکنان بشردوستانه اغلب با ذینفعان زیادی شامل تعداد زیادی از کمک دهندگان، واسطه ها، دولت ها، ذینفعان نظامی و نهایی مواجه هستند. نبود هماهنگی در میان سازمان های بشردوستانه در بحران عادی است بطوریکه می تواند صدها سازمان بشردوستانه جهت انجام عملیات های امدادی با دستورات سیاسی متفاوت، ایدوئولوژی ها و اعتقادات مذهبی متفاوت وجود داشته باشد. بزرگترین چالش در این خصوص هم تراز کردن این سازمان ها بدون توجه به اختیارات و اعتقادتشان می باشد]11[.