وبلاگ

یکی از پراهمیت ترین و برجسته ترین تزیینات هنر اسلامی نقوش هندسی هستند. این نقوش چنان با هنر اسلامی درآمیخته­اند که گویی جزء لاینفک  و جدا ناشدنی آن به حساب می­آیند. فراگیری و گسترش این نقوش را تمامی زمینه ­های هنری، از معماری و خانه سازی گرفته تا ساخت ساز وسایل کاربردی و تزیینی می­بینیم.

 

 نقوش هندسی به مثابه­ی گنجینه­ای عظیم و ارزشمند در دسترس هنر و هنرمندان عصر حاضر این مرز و بوم قرار گرفته است. این نقوش با قابلیت بالای ترکیب ، گسترش ،پوشانندگی و تطبیق با زمینه ­های مختلف جایگاه مهمی در عناصر تزیینی سنتی ایران را به خود اختصاص داداه است و عدم استفاده از آن در هنرهای دستی باعث انزوای این نقوش به حیطه­ی معماری می­ شود.

 

فصل اول این پروژه به بیان مختصری از مساله، هدف و روش این پژوهش اختصاص داده شده و در فصل دوم جایگاه نقوش هندسی در ادوار گوناگون ایران بررسی شده است. در فصل سوم به تاریخچه و توصیف عمارت قاجاری زینت الملک قوام پرداخته شده است.در این فصل چندین نمونه از معماری مسکونی شیراز در دوران قاجار ذکر شده است. در این میان عمارت زینت الملک که در واقع عمارت درونی نارنجستان قوام است مورد توجه قرار گرفته است. در فصل پنجم نقوش هندسی که در بنا استفاده شده است عکاسی شده و جدا در جدولی آنالیز شده اند . این جداول به واگیره های تکرار شده، نحوه گسترش و آنالیز خطی تزیینات خانه زینت الملک اختصاص داده شده است و در فصل پنجم در قسمت پروژه عملی روند تغییر و استفاده از این نقوش در ساخت زیورآلات دنبال می­ شود.

 

 در این پروژه سعی بر استفاده و سنجش امکان استفاده از این نقوش در طراحی و ساخت زیورآلات  شده است. امید است مطالب و پیشنهادات این رساله مورد توجه اصناف و دست اندرکاران این هنر-صنعت قرار گیرد.

 

 1-2- بیان مسأله(تعریف موضوع پژوهش )

 

نقوش هندسی یکی از تزیینات شاخص و برجسته آثار هنری ایرانی و اسلامی است که در جای جای هنرهای این مرز و بوم همچون معماری، فلزکاری، مینیاتور، جلدسازی، هنرهای­چوبی و غیره به چشم می­خورد. می­توان گفت شکل بلورین منتج از نظم و توسع بی انتهای رازگونه ای که در عین کثرت گرایی، نوعی وحدت را فرامی خواند، به این نقوش این امکان را می دهد که بر هر زمینه ای نقش بندد و آن را تزیین نماید و در عین حال هیچ گونه کمی و کاستی نداشته باشد. این هنر در قالب تزیینات وابسته به معماری علاوه بر اُرُسی­ها و تزئینات بنا، بر بسترهای دیگری همچون ظروف فلزی و سفالین،جلد کتب و هنرهای مستظرفه دیگر در طول تاریخ نمایش داده شده است.

 

هنرمند ایرانی همواره این نقوش را به خاطر داشته است. چنانکه آنها را بر روی سقف­ها، دیوارها، ظروف آیینی و بالأخص جلد قرآن، نقش می­زدند که دارای اهمیت ویژه ای بوده است. قابلیت نقوش هندسی به گونه ایست که می تواند در هنرهای مختلف از جمله جواهرسازی نیز استفاده شود و زینت بخش خود انسان باشد.

 

در این دوران که هر روزه طرح­ها و آثار بیشماری روانه بازارهای خارجی و داخلی می­شوند و جوامع پذیرای خلاقیت روزافزون می­باشند، حضور سنت همراه با خلاقیت و نوآوری سبب هویت بخشی و میراث­داری و اشاعه­ی هنراصیل خواهد شد.

 

در این میان  می توان خانه زینت الملک قوامی از جمله بناهای دوران قاجاریه شیراز را معرفی کرد. تزیینات چشمگیرآینه کاری و نقوش هندسی در پنجره های  رنگین ارسی منحصر به فرد این عمارت، همچنین تلألو و انعکاس شگفت انگیز نور در آیینه کاریها و ارسی ها انگیزه ای برای شکل گیری این پژوهش شد.

 

بازتاب این نقوش در زیورآلات تداعی سنت و فرهنگ ریشه­دار ایرانی و اسلامی است. با در نظر گرفتن کاربرد مداوم آنها می­توان امید داشت که این نقوش غنی هر چه بیشتر و بهتر فرهنگ اصیل ایرانی را حفظ و گسترش دهند. توجه به بازار زیورآلات در جوامع امروزی نشان از حضور این هنرصنعت در زندگی روزمره بشر امروزی می باشد. بنابراین می­توان گفت زیورآلات از جمله بسترهای مناسب برای ارائه و اشاعه این نقوش اصیل ایرانی می­باشد و در اثرعدم توجه به این امر با موج عظیمی از محصولات خارجی و طرح­های بدون اصالت و ناآشنا با فرهنگ ایرانی روبرومی­شویم و یکی از مناسب­ترین زمینه ­های معرفی هنر اصیل ایرانی را از دست خواهیم داد.

 

 

 

1-3- اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش

 

 

 

به دلیل غنای طرحی و فرمی نقوش هندسی ایرانی ودارا بودن قابلیت تلفیق و تغییر و نقش بستن بر بسترهای گوناگون، می­توان این نقوش را مناسب جهت طراحی و ساخت زیورالات معرفی کرد. بنابراین برای شناخت هر چه بهتر و استفاده مناسب­تر از آنها، تحقیق و شناسایی این نقوش، واجب و ضروری است.

 

 همچنین اهمیت جایگاه زیورالات در زندگی معاصر ایرانیان، عدم توجه به مناسب بودن این هنر- صنعت به عنوان بستری تازه جهت گسترش فرهنگ و سنت ایرانی باعث از دست دادن این بازار و واگذاری آن به واردات ناآشنا با این مرز و بوم شده است.

 

  1-4-اهداف پژوهش

 

الهام از نقوش هندسی خانه زینت الملک قوامی شیراز در طراحی و ساخت زیورآلات

 

معرفی بستری نو و شایسته برای کاربری این نقوش

 

احیای نقوش هندسی ایرانی در زندگی امروزی

 

 1-5-روش پژوهش

 

 توصیفی تجربی و کاربردی

 

 1-6-قلمرو مکانی پژوهش (جامعه آماری)

 

شیراز، خانه زینت­الملک قوام.

 

 1-7- قلمرو زمانی پژوهش

 

عمارت مورد توجه در این پژوهش مربوط به دوره قاجاریه می باشد.

 

 1-8- روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه

 

روش احتمالی. در این پژوهش بیشتر نقوش هندسی­ای که بر اساس قاعده­ی چرخش شکل گرفته اند، مورد توجه قرار گرفته است.

 

شرح واژه ها و اصطلاحات به کاررفته در پژوهش 

 

نقش: نگاشتن ، نقش کردن ، نگارکردن.

 

هندسی : منسوب به هندسه ،دارای شکل هندسی.

 

گره : گره تزیین معماری ایرانی است و بر اساس قاعده ی معینی که برای هر یک شرح داده شده است. با بهره گرفتن از خطوط مستقیم شکل می گیرند و های گره را به وجود می آورند.

 

گره سازی: روش سازمان دهی نقوش هندسی به نحوی که طرحی که در هم بافته و موزون حاصل آید.در هنراسلامی کاربرد بسیار داشته است و نمونه های مختلف آن را در انواع هنر های تزیینی و صنایع دستی می توان دید.

 

زیور: زینت ،  هر چیزی که با آن چیز دیگر را بیارایند.

 

 2-1- گذر اجمالی بر نقوش هندسی

 

در لغتنامه­ی دهخدا در باب هندسه این چنین آمده است: از اصول علم ریاضی است و علمی است­­­­ که در آن از احوال مقدارها و اندازه­ها بحث می­ شود. هندسه آن رشته از ریاضیات است که مطالعه در فضا و اشکال و اجسام قابل تصور در این فضا می­نماید.(دهخدا، 1377، ص23563)

 

نقوش هندسی بر پایه­ تعبیرات و فرم های اصلی، دایره، مربع، مثلث، مستطیل، لوزی، بیضی، ذوزنقه…است که با ابزارهای :نقطه، خط و سطح ساخته می­شوند. این نقوش پیچیده و زیبا، ساختار ساده­ای دارند، و از تکرار واحدهای دایره، مربع و مثلث به دست می­آیند. آن ها را می­توان با بهره گرفتن ازپرگار و خط­کش و دانستن نحوه­ ترسیم مثلث، مربع، شش ضلعی، ستاره و غیره رسم کرد و همچنین می­توان از تکرار و تقسیمات بعدی و افزودن خطوط مستقیم و منحنی، طرح های نامحدودی را به وجود آورد. در نقوش هندسی، دایره، از کامل­ترین شکل­ها، نمادی از سبکی و تحرک کلی روح است.گویند: آسمان، سیری دایره­وار دارند. چرا که چنین صورتی را آغاز و انجامی نیست و از هر جهت نسبت به مرکز، قرینه هستند.( فراست، 1384)  

 

معماری سنتی اسلامی را می­توان به مثابه­ی گسترش مایه­ی بنیادی تبدیل دایره به مربع، از طریق مثلث به شمار آورد. مربع، به عنوان متجسم­ترین صورت خلقت در حد زمین و نماینده­ی کمیت است. حال آن که دایره، در حد آسمان، نماینده­ی کیفیت می­باشد و این دو از طریق مثلث که متضمن هر دو جنبه است، ادغام می­شوند.(اردلان، 1380، ص29)بنابراین جوهره­ی کیفی همه­ی اشکال بنیادی نقوش هندسی معماری اسلامی، به هدفی مرکزی گرایش دارند. در واقع، انسان سنتی، طالب آن بود که تا سرحد توانایی­اش، عشقی را که به آفریدکار خود داشت، اظهار کند. لذا کسی که دست به این کار می­زند، به طبیعت و نحوه­ عملکردش نزدیک است و چاره­ای جز آن ندارد که در وفور الگوها، طرح­ها و رنگ­های مظاهر خلقت برای آفریدن آثار خود مستغرق باشد.(فراست، 1384)

 

نقوش هندسی بالاخص در معماری متاخر اسلامی، در ساختمانهایی چون مسجد شیخ لطف­الله و مسجد شاه در اصفهان و گنبد شاه نعمت الله ولی در ماهان به چشم می­خورد. این طرح­ها و نقشها به نوعی توجه بیننده را به خود جلب میکند که گویی همه جا هست و هیچ جا نیست. این نقشها گرچه بر سطوح بیرونی نقش بسته­اند، اما در واقع معرف ساختار درونی وجود جسمانی و یا مادی به مفهوم کلی این کلمه­اند.(نصر، 1357، ص51)

 

به طور کلی نقوش سازنده طرح­های تزیینی منظم، با این که از لحاظ شکلی با یکدیگر متفاوتند، غالباً با هم، هم خوان و هماهنگ می­باشند. و از حیث فنون کاربرد و اجرا نیز، مشابه هستند.محاسبات هندسی و ریاضی زمینه، محل اجرای آن­ها، نوع، تعداد و اندازه­ های تعابیر هندسی، محاسبات رنگی اجزا در ارتباط با یکدیگر و کل اثر، و مهم­تر از آن در ارتباط با محیط پیرامون اجرا و همچنین محاسباتی که به منظور نوع ویژه کاربرد و موقعیت اجرای قطعات و همین طور، مواد و مصالح مصرفی صورت می­گیرد، نشانگر این مسأله است که طرح­های سنتی هندسی و منظم، علی­رغم سادگی با سهولت ظاهری آن­ها نسبت به سایر طراحی­ها، ازقوانین مشخص­تری پیروی نموده و با کار دقیق­تری مواجه هستند.(فراست، 1384)