وبلاگ

هنر ایران از دیرباز، نمایشگر عالم قٌدسی و مفاهیم معنوی بوده است، این هنر حتی در شکل درباری نیز ویژگی­هایی از قبیل دوری از واقع­نمایی، نمایش فضای لامکانی و لازمانی و غیره را در خود داشت؛ در واقع، هنر ایرانی ذاتاً متمایل به معنویت است. زمانی طولانی – به قدمت حضور اسلام تا دوره قاجار- این امر در عرصه هنر دینی متجلی گشت و سپس با فرارسیدن دوره قاجار، این مهم در قالب هنر مذهبی عامیانه نمایان گشت.

عصر قاجار با تحولات عمیق اجتماعی و سیاسی، ایرانی دیگر آفرید؛ ارتباط با کشورهای غربی که دارای تمدنی پیشرفته بودند، ایرانیان را شوریده ساخت، شوریده­ی شورشگر که خود را در قبال آن همه پیشرفت، دانش، رفاه و غیره، در چاه جهل، استبداد و استعمار می­دید. ایرانیان در هر قشری متناسب با احوالشان خواهان رهایی از این واقعیت نامطلوب بودند؛ چرا که شاهان قاجار ثابت کرده بودند که جز آسایش و خوش­گذرانی خویش، به هیچ امری توجه نداشتند، پس ایرانیان به مبارزات مختلفی دست زدند. همه­ی عرصه ­ها دچار تحول گشت و در آن میان ظهور قشر عامه، به عنوان قشری که دیگر پذیرای نقش رعیت نبود، بسیار اهمیت دارد. قشری که سنگ زیرین آسیاب محسوب شده و همه نوع آسیب و فشاری را متحمل می­گشت. مردم برای به دست آرودن حقوق مدنی خویش دست به مبارزات خیابانی زده و در کنار روحانیون در تحصن­ها و در اماکن مذهبی حضور می­یافتند. شور حاصل از این امر در کنار فشارهای اقتصادی، فقر، قحطی و غیره، مردم را هر روز معترض­تر می­ساخت؛ آنان جدا از بیان اعتراض­گونه به بیان دیگری نیز روی آوردند، بیان هنری.

هنر عامیانه که به واقع تجربه پر شور، جدی و هدفمند خویش را در زمانه­ی قاجار کسب کرد، مملو از نگرش­های قشر عامه می­باشد؛ مردم سفارش­دهنده، هنرهای عامیانه، به مفاهیم مذهبی و ملی گرایش داشتند و هنرمندانی که از دل چنین اجتماعی برخاستند، اشخاص مکتب ندیده با ذوقی خودجوش به آفرینش باورهای طبقه خویش به شیو­ه­ی متفاوت دست زدند.

آنچه در این جا قابل تامل است، ظهور ذات معنویت­گرای هنر ایرانی می­باشد، چرا که با گسترش ارتباطات کشورهای غربی و آشنایی جامعه درباری و مرفه، آنان وامدار نگرش ناتورالیستی و رئالستی غرب در نقاشی گشتند و کاملاً از ساحت قٌدسی هنر ایران گسستند. دیگر هنر رسمی، جایی برای حضور هنر قٌدسی و دینی نبود؛ اما هنر مردمی آن را به شیوه­ خویش بازپروراند. گرچه این بازآفرینی متاثر از اسلاف خویش بود و در پاره­ی موارد، راه بدان می­برد و مفاهیمی چون دوری از بٌعدنمایی، تزیین­گرایی و غیره را در خود دارد؛ اما در عین حال، هنری مستقل می­باشد که شیوه بیان منحصر به فردی را خلق نمود. در زمانه­ی که هنر رسمی ایران، خود را در برابر هنر غربی، انکار می­کرد، هنر عامیانه به حفظ ارزش­های ملی و مذهبی دست زد، همچون طبقه معرفش.

هنرعامیانه را نمی­توان جز در لفاف زمانه­ی خویش نگریست. هنرمندان با سفارش مردم، نقاشی می­نمودند. مردم برپایه­ سلایق، اعتقادات، باورداشت­هایشان به هنرمند سفارش می­دادند و بیشتر سفارش دهندگان به دنبال آثار مذهبی بودند؛ آثاری برای تبرک، هدیه به اماکن مذهبی، سوغات از سفرهای مذهبی و غیره. سفارش دهندگانی چون: زائران، سقاخانه­داران، گردانندگان تکایا و حسینیه­ها و سقانفارها و امام­زاده­ها ، متولیان اماکن مذهبی، قهوه­خانه­داران، نوحه­خوانان، مردم عادی برای تبرک، دکان داران برای تبرک و افزایش رزق، دراویش و غیره.

با مطالعه هنر مذهبی و عامیانه این عصر، به شکلی به مطالعه­ نگرش­ها، سلایق و باورهای طبقه عامه دوره دوم حکومت قاجار دست زده تا آن را از ورای آینه­ی هنرشان نگریسته؛ چنان که براساس نظریه بازتاب هنر آینه­ی است که جامعه­ معاصر خویش را نمایش می­دهد. جامعه­ قاجار متعلق به مردمی بود که در پی کسب عدالت و حقوق خویش دست به مبارزه زدند، جامعه­ سرشار از ظلم عده­ی قلیل به کثیری از مردم. عامه که در مبارزه خیابانی فریاد می­زدند، در هنر خویش به نجوا، نقش می­زدند. مردم خواهان قهرمانان مذهبی و ملی، روی بوم هنرمندان بودند تا از حضور معنویشان نیرو بگیرند و به ستیز با ظلم و استبداد ادامه دهند و چه قهرمانی چون امام حسین(ع) برای مردم معتقد و شیعی ایران پاسخ­گو بود. از این رو اکثر آثار عامیانه به واقعه کربلا اختصاص دارد؛ اگر از باقی موضوعات دینی و مذهبی در هر وادی هنر عامیانه چند مورد باقی مانده باشد، از واقعه کربلا، از لحظه وقوع حادثه تا دارالانتقام مختار، آثار بسیار بیشتری باقی مانده است.