7
2-2- نشانه و معنا در گذر از نشانه‌شناسی ساختارگرا به نشانه-معناشناسی گفتمانی
8
2-2-1- نشانه نزد سوسور
2-2-2- نشانه از نظر یلمسلف
2-2-3- نشانه از نظر پیرس
2-2-4- نشانه از نظر گرمس
2-2-5- مربع نشانه‌شناسی گرماس
2-2-6- نشانه در نگاه گفتمانی
2-3- تعامل نشانه‌شناسی و پدیدارشناسی
2-3-1- پدیدارشناسی هوسرل
2-3-2- مرلوپونتی و ادراک حسی
2-4- نشانه-معناشناسی سیال
2-5- گفتمان
2-5-1- تاریخچه گفتمان
2-5-2- نظریه‌های گفتمان
2-6- تجزیه و تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان
2-7- عملیات زبانی و شاخص‌های اصلی گفتمان
2-7-1- موضعگیری گفتمان
2-7-2- اتصال و انفصال گفتمانی
2-8- طرحواره‌های فرایندی گفتمان
2-8-1- طرحواره‌ی فرایندی افت یا تنزل تنش
2-8-2- طرحواره‌ی فرایندی افزایش یا اوج فشاره‌ی عاطفی
2-8-3- طرحواره‌ی فرایندی افزایش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
2-8-4- طرحواره‌ی فرایندی کاهش هم زمان قدرت فشاره‌ها و گستره‌ها
2-9- بعد شناختی گفتمان
2-9-1- بازی‌های شناختی: مجابی و تفسیری
2-9-2- زاویه دید و شناخت
2-10- بعد حسی- ادراکی گفتمان
2-11- بعد عاطفی گفتمان
2-11-1- فشاره‌های عاطفی
2-11-2- گستره‌های عاطفی
فصل سوم : تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان قرآن (سوره الرحمن)
3-1- زبان قرآن و ویژگیهای آن
3-2- سیمای سوره الرحمن
3-2-1- سوره الرحمن از دیدگاه مفسران
3-3- بررسی عملیات زبانی گفتمان در سوره الرحمن
3-3-1- گفتمان
3-3-2- گفته‌پرداز
3-3-3- گفته‌یاب (گفته‌خوان)
3-3-4- گفته
3-3-5- گفته‌پردازی
3-3-6- حضور
3-4- شاخص‌های اصلی در گفتمان سوره الرحمن
3-4-1- موضعگیری گفتمان
الف) تبادل برونه‌ها و درونه‌ها
ب) حاضرسازی (حضور)
ج) جسمار (جسمانه)
3-4-2- دلالت مستقیم و ضمنی در سوره الرحمن
3-4-3- مفهوم‌سازی درون متنی و ساختار زیربنایی گفتمان در سوره الرحمن
3-4-4- اتصال و انفصال گفتمانی در سوره الرحمن
الف) اتصال (قبض یا فشاره) در سوره الرحمن
ب) انفصال (بسط یا گستره) در سوره الرحمن
3-4-5- زوایه دید در سوره الرحمن
3-4-6-گونه‌های مجابی و تفسیری در سوره الرحمن
3-4-7- عاطفه در اتصال و انفصال گفتمانی
3-4-8- تکرار در سوره الرحمن
3-4-9- نقش آهنگ و نمود در گفتمان
3-4-10- تنش در سوره الرحمن
3-4-11- الگوهای تنشی آیات سوره الرحمن
3-4-12- الگوی تنشی سوره بر اساس تقسیم بندی ارائه شده
فصل چهارم : تحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان یک نگاره ایرانی-اسلامی
10
11
12
13
14
14
15
18
19
23
27
29
32
37
43
44
45
46
47
48
48
49
49
50
50
52
54
54
55
56
62
62
65
65
66
66
67
68
68
69
69
69
69
70
70
71
77
77
79
80
81
82
83
85
86
87
94
4-1- خوانش گفتمانی نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال الدین بهزاد
4-2- ویژگیهای نگاره گریز یوسف از زلیخا
4-2-1- ویژگی بینشی نگاره
4-2-2- ویژگی مضمونی نگاره
4-2-3- ویژگی ساختاری نگاره
الف) پلان و تناسبات در نگاره
ب) رنگ در نگاره
4-3- گفتمان نگاره گریز یوسف از زلیخا
4-3-1- نظام تنشی نگاره
الف) قبض و بسط عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ب) زاویه دید و جهت‌مندی عناصر در نگاره و رابطه آن با فضای تنشی
ج) عامل حضور(پیکره ها) در نگاره و رابطه آن با نظام تنشی
د) کارکرد رنگ در فضای تنشی نگاره
4-3-2- نظام ارزشی نگاره
الف) کارکرد رنگ در نظام ارزشی نگاره
4-4- طرحواره‌ی فرایند تنشی نگاره
4-5- بازخوانی فرایند گفتمانی (تنشی و ارزشی) نگاره بر اساس مربع معناشناسی گرماس
فصل پنجم : پروژه عملی
5-1- چگونگی انجام پروژه عملی
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
96
97
98
98
100
101
104
106
106
107
108
110
110
111
112
112
113
115
120
مراجع
122
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1-تعریف مسئله:
قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی است و برای هدایت نوع بشر و همه اعصار و ملل فرستاده شده است، لذا منطق حکم می‌کند که خداوند حکیم و توانا زبانی را به کار گرفته باشد که قابل فهم برای تمام انسان‌هایی باشد که قرار است مورد هدایت واقع شوند. رسالت قرآن هدایت انسان است و از آنجا که از طرف قدرت مطلق فرستاده شده است باید به گونهای باشد که رسالت خود را به نحو احسن انجام دهد و از آنجا که برای انذار بشر زبانی قدرتمند و الفاظی گیرا نیاز است، لذا زبان قرآنی باید حاوی قدرتی باشد که مخاطب را تحت تاثیر خویش قرار داده موجب گردن نهادن به دستورات و مقررات دینی شود.
امروزه توجه به زبان و گفتمان قرآن مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گفته است و در این بین دانش‌های زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی از جمله دانش‌های جدید و موثری در حیطه‌ی مطالعه زبان قرآن مطرح شده‌اند.
نشانه‌شناسی ساختگرا متکی بر رابطه‌ای تقابلی بود. این رابطه‌ها ما را با نظام‌های بسته و مکانیکی در حوزة معنا مواجه می‌ساختند. چرا که اغلب آنها قطب‌های معنایی از پیش تعیین شده بودند که به نوعی به اثبات آنها در متن مورد مطالعه پرداخته می‌شد، اما نشانه-معناشناسی پساگرمسی معنا را جریانی سیال می‌داند که بر اساس رابطه‌ای تنشی تعریف می‌گردد. بر این اساس نشانه پدیده‌ای است که می‌تواند از صفر تا بی‌نهایت در نوسان باشد. چنین رابطة سیالی که از تلاقی دو محور کمی و کیفی شکل میگیرد ارزش‌ها معنایی جدیدی را نیز تولید می‌کند. ارجاع به دیدگاه پدیدارشناختی در مطالعات مربوط به نشانه از آنجا ناشی می‌شود که نشانه-معناشناسان فرانسوی در دهة هشتاد به این موضوع بسیار مهم پی بردند که دیگر صورت‌گرایی محض و یا رابطة صرف مکانیکی بین دال و مدلول نمی‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسایل دخیل در بررسی ساز و کارهای مربوط به دنیای نشانه-معناها[6] باشد. چرا که بدون در نظر گرفتن “موقعیت انسانی”، جنبة وجودی نشانه، ارتباط حسی-ادراکی با چیزها، به ویژه تجربة زیستی و منحصر به فردی که در تلاقی با هر نشانه شکل میگیرد و ضامن سیالیت معناست، نمی‌توان به بررسی نظام‌های گفتمانی پرداخت.
در نگاه پدیداری، دیگر معنا جریانی از پیش تعیین شده، تثبیت یافته و قطعی نیست. چرا كه تجربة زیستی و شهودی سبب می‌گردد تا معنا در شرایط مختلف و با توجه به نوع رابطه‌ای كه با چیزها برقرار می‌كنیم، متفاوت باشد. با توجه به همین ویژگیهای ناپایدار معنایی است که رابطة تقابلی جای خود را به رابطه‌ای سیال میدهد.
این پژوهش نیز روش نشانه-معناشناسی گفتمانی و الگوهای تنشی را برای مطالعات گفتمان قرآن مد نظر قرار داده است. در اینجا مستقیما به متن قرآن پرداخته می‌شود تا از منظری مدرن تعریفی جدید از گفتمان قرآنی ارائه دهد و با تأکید بر ساختار و زبان قرآن، به بیان طرح کلی گفتمان قرآنی برای بشر بپردازد و مهمترین ویژگیهای آن و تاثیر و تاثر این گفتمان بخصوص گفتمان سوره الرحمن و ایجاد انگیزش در کنار ایجاد معرفت و شناخت در این گفتمان را بیان کند.
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق :
لزوم بررسی گفتمان قرآنی از نگاهی نو و بررسی آن به عنوان یک ضرورت در پژوهش‌های نوین قرآنی تبیین شده است. عملیات زبانی گفتمان که در بطن الگوی “نشانه-معناشناختی” قرار میگیرد، دیدگاه تازهای است که می تواند پژوهشگران را وا دارد تا به گونهای دیگر قرآن و خالق آن را بنگرد. عملیات زبانی گفتمان چشمان پژوهشگران را بر زاویه های جدید میگشاید تا خواننده را با خوانشی دیگر از قرآن مواجه سازد.
در خصوص اهمیت پژوهش‌های زبان‌شناسی قرآن، باید گفت این بحث، بحث علمی پرچالشی است و از این رو که برای پژوهگشران ما، عرصه‌ای نو و جدید است که در این رابطه مباحث بسیاری مطرح می‌شود که باید به ابعاد آن به درستی توجه کرد و مباحث، در قالب نقدهای علمی، بررسی شود. شكی نیست كه تحقیق و پژوهش علمی در اسلام اهمیت بسیار فراوانی دارد و پر واضح است كه افكار، اندیشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زیر ساخت‌های علمی آن جامعه را تشكیل داده، بناهای علمی و نتایج عملی و تجربی فراوانی به همراه دارد. از این رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزشهای خوب و پسندیده اخلاقی را با مسائل پژوهشی خود همراه كنند؛ زیر ساخت‌های علمی جامعه اثرات و نتایج مثبت و همیشگی خواهند داشت.
تدبر و تفکر در قرآن، فهم روشمند و هماهنگ ظاهر قرآن کریم است. توصیه‌های قرآنی و روایی مبنی بر التزام به “تدبر در قرآن” و ضرورت بهره‌مندی از قرآن به عنوان کتاب اعجاز و غیر قابل تحریف، اهمیت پرداخت به این موضوع را نشان میدهد.
چرا نظریه‌ی تنشی امروزه در مطالعات مربوط به نشانه-معناها و گفتمان از اهمیت زیادی برخوردار است پرسشی‌است که پاسخ به آن را باید در بعد پدیداری و وجودی نشانه یافت. بررسی تنشی آیات قرآن (مطالعه موردی آیات سوره الرحمن) نشان داد که دیگر نمی‌توان نشانه‌ها را گونه‌هایی مکانیکی، کلیشه‌ای و دارای معناهای تثبیت شده دانست. بلکه با فرایندی مواجه هستیم که ما را با تجربة ناب کنش‌گر و جریان زندة شکل‌گیری ارزش‌ها مواجه می‌سازد. این همان چیزی است که ما آن را بعد پدیداری نشانه نامیدیم. این مطالعه نشان داد که جریان معناسازی جریانی پویا و سیال است و راه نشانه‌راهی بی‌پایان.
فرایند تنشی نیز به نوبة خود جریان‌هایی گستره‌ای (کمی و شناختی)، فشاره‌ای (کیفی و عاطفی)، هم‌سو و ناهم‌سو را می‌آفریند و بالاخره همین جریان‌ها هستند که سبب تولید ارزش‌هایی می‌گردند. فرایند تنشی گفتمان سیالیت معنا را در پی دارد و سیالیت معنا سبب سیالیت ارزش می‌شود. مهمترین دستاورد نظام تنشی و ارزشی گفتمان این است که معنا را مبتنی بر رابطه‌های صرف مفهومی و انتزاعی نمی‌داند. بلکه آن را جریانی می‌داند که بر اساس تجربة زیستی و پدیداری کنش‌گران در فرایندی پویا و سیال بدست می‌آید. به همین دلیل است که در چنین نظامی ما با جریان معناسازی مواجه هستیم که بر اساس تجربة شهودی، حضور حسی- ادراکی، بافت، موقعیت، فرهنگ، جهت‌مندی، و موضعگیری کنشی در گفتمان حاصل می‌گردد.
1-3- سوال‌های تحقیق
سوالاتی که در خصوص تحلیل گفتمان قرآن و مطالعه نشانه-معناشناختی و نظام تنشی و ارزشی این آیات پیش می‌آید عبارتند از: عناصر و اجزای تشکیل‌دهندة گفتمان قرآن کدامند؟ نقش واسطه‌ای گفتمان در تولید معنا در سوره الرحمن چیست؟ به راستی، فرایند تنشی در سوره الرحمن چگونه عمل کرده و در نهایت وجه انگیزشی و معرفتی قرآن چگونه در تعامل با هم معنا تولید می‌کنند؟
همچنین، گفتمان و فضای تنشی و ارزشی در گفتمان دیداری چگونه عمل می‌کنند؟
1-4- فرضیات تحقیق
ما با تکیه بر رویکردی نشانه-معناشناختی و نشانه‌شناسی پساساختگرا نشان می‌دهیم که در صورت بکارگیری دیدگاهی پدیداری در هنگام مطالعه‌ی نشانه میتوان همه‌ی زوایای حضور زندة آن را مورد مطالعه قرار داد.
از دیدگاه عملیات زبانی گفتمان، شاخص های اصلی، همچون موضعگیری گفتمان، اتصال و انفصال گفتمانی و تنش وجود دارند که میتوان به وسیله آنها زاویه جدید از خوانش آیات سوره الرحمن بدست آورد و بر اساس این عوامل و فضای تنشی موجود در سوره نشان میدهد که چگونه این آیات ایجاد انگیزش در مخاطب کرده و چگونه وجه معرفتی و انگیزشی قرآن در کنار هم معنا تولید می‌کنند و بر دل و قلب مومنان و مخاطبان قرآن تاثیر می‌گذارند.
1-5- اهداف اصلی و فرعی
هدف از ارائه این مطلب بررسی بنیادی نظریه‌ی تحلیل گفتمان قرآن کریم با رویکردی نشانه-معناشناختی و تبیین جایگاه آن نسبت به شرایط تولید معنا در این گفتمان می‌باشد. هدف ما از این بررسی، علاوه بر پاسخ به پرسش‌های مزبور، طرح ویژگیهای کنش گفتمانی و مبانی نظری گفتمان قرآن، مطالعه‌ی نقش آن در معناسازی و ایجاد ارتباط پویا و سیال بین صورت و محتوا در زبان قرآن می‌باشد.
ابعاد فشاره‌ای و گستره‌ای موجود در نظام تنشی شاخص‌های کمی و قابل سنجش‌اند و این ویژگی الگوی تنشی را به ابزاری دقیق در تحلیل فرایند گفتمانی هر نشانه-معنا، از جمله نشانه-معناهای قرآنی، تبدیل می‌کند. هدف معرفی نشانه‌شناسی تنشی به حیطه مطالعات قرآنی از باب نمونه فرایند‌های گفتمانی با تکیه بر الگوی تنشی است. بررسی نظام تنشی سوره الرحمن به خوبی نشان میدهد که چگونه بین وجه معرفتی و وجه انگیزشی در قرآن تعامل و همکاری وجود دارد و این دو وجه قرآنی چگونه در کنار هم تولید معنا می‌کنند. هدف ما علاوه بر بررسی نظام تنشی گفتمان و نقش آن در تولید انواع ارزش‌ها، نشان دادن سیالیت نظام‌های نشانه-معنایی است.
1-6- روش تحقیق و روش جمع آوری اطلاعات
به این منظور از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی گفتمان استفاده و متن قرآن کریم به عنوان جامعه پژوهش در نظر گرفته شد. متن سوره الرحمن به صورت موردی و بر مبنای رویکرد نشانه-معناشناسی گفتمان مورد تحلیل قرار گرفت. و به روش کتابخانه‌ای و اسناد الکترونیکی به مطالعه گفتمان و چگونگی تولید معنا و تعامل وجه انگیزشی و معرفتی در سوره الرحمن پرداخته شده است. این مطلب سعی در ارائه الگویی تنشی برای آیات سوره الرحمن دارد چرا که با این الگو چگونگی تعامل وجه انگیزشی و معرفتی قرآن لحاظ می‌گردد و این‌گونه لایه‌های جدید از چگونگی معناسازی در این آیات شریفه تدوین خواهد شد.
1-7- کاربرد تحقیق
امروزه تلاش برای عمومی سازی فهم قرآن در توصیه و تشویق به مطالعه یا فراگیری ترجمه و تفسیر محدود شده است و تدبر به عنوان راهکار عمومی فهم قرآن، همچنان امری غریب است که با وجود تاکیدات فراوان قرآن و معصومین (علیهم السلام)، جایگاهی نیافته است، زیرا چیستی، ضرورت و روش آن به اندازه لازم شناخته شده نیست.
قرآن به طور کلی ویژگیهای ادبی و زبانی خاص و منعطفی دارد که نمی‌توان برای آن، محدودیتی قائل شد. تحلیل فرایند‌های گفتمانی در قرآن‌کریم به نوبه خود نشان میدهد که مطالعه معنا در قرآن کریم می‌تواند از چارچوب سنتی مطالعه لفظ–معنا فراتر رود و متوجه تولید و صورت‌بندی نشانه-معنا در فرایند گفتمان باشد.
با توجه به همة ویژگیهای کنش گفتمانی که در این مطلب به آن پرداختیم، پرسپکتیو جدیدی به روی مطالعات معنا در قرآن گشوده می‌شود که بر اساس آن دیگر نمی‌توان با نشانه‌ها به عنوان گونه‌های منفک، واحدهای کمینه‌ای جدا افتاده و عناصر منقطع و در تقابل با عناصر دیگر برخورد نمود.
گفتمان عملیات گفته‌پردازی است که نه تنها به واسطه آن، اشکال عظیم معنا ساز خلق می‌شوند و یا فرصت باز تولید و بازپروری می‌یابند، بلکه حجم عظیمی از تولیدات زبانی، متنی و نشانه‌ای انباشته و متورم در حافظه جمعی فرا خوانده می‌شوند، زنده می‌شوند و در رقابت با یکدیگر قرار می‌گیرند تا با ایجاد پرسپکتیو جدید منجر به تولید، بسط و توسعه معناهای نو، بدیع و غیر منتظره گردد.
1-8- پیشینه تحقیق
زبان و ارتباط آن با نوشتار به طور جدی با نظرات نظریه‌پردازان بزرگی، همچون “فردینان دو سوسور”، “لویی یلمسلف”، “چالز سندرز پیرس”، “آلژیرداس ژولین گرماس” و… مطرح شده است. این نظریه‌پردازان در این حیطه پا به این میدان ژرف نهادهاند و صاحب سبک شده اند. با تحلیل چنین دیدگاهی است که لایه های نهفته و نگفتهی به جای مانده به سطح می‌آیند و دنیایی دیگری از آثار نوشتاری متجلی می‌گردد. دهه 1950 عصر ظهور اصطلاح گفتمان در گستره علوم مختلف اجتماعی و انسانی بود. این مفهوم در كمتر از دو دهه حضوری مداوم و عمیق در اكثر رشته‌های علوم اجتماعی و ارتباطی یافت. گفتمان در معنای فنی، علمی و زبان‌شناسانه خود، اولین‌بار در اواسط دهه 1960 توسط اندیشمند معروف فرانسوی “امیل بنونیست” به‌كار گرفته شد و رواج یافت.
دیدگاه نشانه-معناشناسی گفتمانی مبحث جدیدی در علم نشانه-معناشناسی است که در طی چند سال اخیر، از سوی زبان‌شناسان و نشانه‌شناسانی چون گرمس، فونتنی و کورتز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در ایران، حمیدرضا شعیری، در این زمینه پیش رو بوده و دو کتاب و چند مقاله در معرفی نظریه‌ی نشانه-معناشناسی گفتمانی و ابعاد مختلف آن نوشته است که” تجزیه و تحلیل نشانه–معناشناسی گفتمان” (شعیری 1381) و ” راهی به سوی نشانه معناشناسی سیال” (شعیری و وفایی، 1388) از آن جمله‌اند.
فرم در حال بارگذاری ...