وبلاگ

کیفیت هر اثر هنری در گرو محتوای ایدئولوژی، ذائقه هنری و میزان علاقمندی مخاطب به آن است. گرچه ظاهر اثر هنری نیز حائز اهمیت است؛ اما در مقایسه با محتوای معنوی آن در درجه دوم اهمیت قرار دارد و به جز هدف مادی،  برآورده ساختن نیازهای معنوی یک اثر، چون کسب دانش سازنده و مخاطب و زیباشناسی نیز از ویژگی‌های خاص بازار هنر است.

ایده‌های جدید اگر با حمایت و استقبال روبرو شوند، شانس باقی ماندن و رشد کردن را پیدا می‌کنند، حال اگر حمایت از سوی مخاطبان خاص و هنردوست صورت گیرد، منجر به رشد کیفی اثر هنری می‌شود و اگر مورد توجه مخاطب عام قرار گیرد، علاوه بر رشد کیفی، رشد کمی اثر را نیز در پی خواهد داشت؛ به طوری که مصرف کننده به صورت روزمره با آن سروکار داشته باشد و هنر را بخشی کاربردی از زندگی خود سازد و این خود راهکاری است که منجر به  تکامل اثر هنری می‌شود. از این طریق است که می‌توان مفاهیم فرهنگی و هنری را به بیان و شیوه‌ا‌ی جدید برای نسل امروز عرضه داشت و آن را به گونه‌ای منتقل کرد که خوش‌آیند باشد و مورد توجه وی قرار گیرد. این فعالیت را می‌توان حتی در عرصه‌ها‌ای چون بینال‌های (دو سالانه‌ها) داخلی و جهانی با حضوری فعال و درخشان محقق ساخت.

به بیان دیگر این رویکرد با تحلیل ساختاری و زیبایی‌شناسی زیورآلات آبگینه و همراه ساختن صنایع دستی، با مفهوم هنر به معنی خلاقیت و عدم تکرارپذیری اگر چه به سختی امکان‌پذیر است؛ اما می‌توان یک اثر را با ابتکار و ادغام کردن رشته‌های دیگر همانند نقاشی، گرافیک

 در کنار صنایع دستی، همچنین استفاده از تکنیک‌های جواهرسازی، محصولی تکراری و عاری از خلاقیت را به اثری نو و بدیع و در عین حال جذاب مبدل ساخت. به طور مثال یک تابلویی نقاشی می‌تواند به جای نصب شدن بر روی دیوار در قالبی کاربردی‌تر به عنوان زیورآلات مورد استفاده قرار گیرد. این آثار مبتکرانه می‌توانند با موادی شفاف و در عین حال دارای پیشینه‌ای عمیق به همراه خلاقیت و نوآوری‌های به روز شده خلق شوند و در اختیار هنردوستان و زیبادوستان قرار گیرند. نحوه‌ی ارائه‌ این آثار باید به گونه‌ای باشد که هنر و فرهنگ ملی دیرینه و معاصر ایران را بازتابانند و آن را به خارج از مرزها انتقال دهند و موجب تثبیت و گسترش این غنای فرهنگی در بازارهای جهانی گردند.

پژوهش حاضر در چهار فصل تدوین گردیده است و در فصل اول به کلیات پژوهش که شامل ادبیات نظری، سئوالات و اهداف و مسئله تحقیق است، پرداخته شده است. فصل دوم تاریخچه‌ای از شیشه‌گری ایران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را شامل می‌شود که جهت ورود به بحث اصلی مورد بررسی قرار گرفته است در این قسمت به منظور آشنایی با مفاهیم، تعاریف مربوط به پیشینه تحقیق در پیشینه نظری از طریق جستجوی كتابخانه‌ای، جستجوی اینترنتی و رجوع به تحقیقات و پروژه‌های انجام شده، مطالعات نسبتا گسترده‌ای صورت گرفت. شرح و ماحصل این مطالعات در فصل دوم انعكاس یافته است . از این اطلاعات مبنایی برای محورهای مصاحبه و سپس پرسشنامه بدست آمده است. در فصل دوم به سازوکار معاصر اقتصاد جهانی هنر و تحلیل مضامین جذاب هنر معاصر ایران و رابطه میان بازار هنری و اقتصاد بازار پرداخته شده که به جهت ورود و عرضه آثار به بازارهای جهانی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم تحلیل ساختاری و زیبایی‌شناسی زیورآلات آبگینه معاصر ایران انجام پذیرفته و همچنین در این فصل به ویژگی‌های بسته‌بندی مناسب جهت روبرو شدن با اقبال اقتصادی و فرهنگی و جهانی شدن پرداخته شده است  علاوه بر این پرسشنامه‌ها و آمار‌های دقیق بدست آمده از آن‌ ها در این فصل مدون گشته است. در این تحقیق از پرسش نامه بعنوان اصلی ترین ابزار جمع آوری اطلاعات میدانی استفاده شده است. چرا كه جمع آوری اطلاعات با این حجم و در این مدت زمان محدود با سایر ابزار های دیگر ممكن نبود. علاوه بر آن سؤالات برای تمام آزمودنیها از طریق پرسش نامه هماهنگ و یكسان است. این خود می تواند گامی در جهت دقت و اعتبار اطلاعات جمع آوری شده باشد. همانطور كه ذكر شد؛ گزاره‌های مربوط به پرسش‌نامه با بهره گرفتن از مطالعات كتابخانه‌ای و همچنین مصاحبه با چند تن از خبرگان بدست آمده است که در این فصل بدان پرداخته شده است. به جهت رسیدن به اهداف تحقیق حاضر فصل پایانی به بحث
نتیجه‌گیری بر اساس یافته‌های پژوهش و بر مبنای پاسخ به پرسش‌های اصلی طرح اختصاص داده شده است.

    به نام خداوند جان و خرد           کزین برتر اندیشه برنگذرد

  اغراق نخواهد بود اگر مدعی شویم کمتر کسی را در ایران عزیزمان می توان پیدا کرد که بیت فوق برای یکبار هم که شده به گوشش نخورده باشد؛ یا با داستان های ((رستم و سهراب)) و ((رستم و افراسیاب)) آشنایی نداشته و در کنار آنها اسامی پهلوانانی چون ((آرش)) و ((سیاوش)) را نشنیده باشد. جای بسی خوشحالی است و در عین حال بسی جای افسوس و حسرت! چرا که ستمی بالاتر از این را نمی توان به ادبیات کهن ایران متصوّر بود که شاهکاری چون شاهنامه صرفاً با بیت مذکور و یا با داستان ها و شخصیت هایی انگشت شمار شناخته شود. شاهکاری که داستان ها و قهرمانانش را در آنسوی مرزها بهتر از ما می شناسند و قدر و منزلتش را بیشتر از ما می دانند و به جای می آورند.

  صاحبان اندیشه و نظریه پردازان در زمینة درام بر این باور و اندیشه اند که اکثر درام ها از داستان ها، قصه ها و اسطوره ها و تاریخ سرچشمه گرفته اند. “آب در کوزه و ما گرد جهان می گردیم.” شاهنامة حکیم طوس نیز سرشار از داستان های حماسی است که از طرفی از داستان ها و قصه های کهن که سینه به سینه نقل شده اند سرچشمه گرفته و از طرفی دیگر ریشه در اسطوره ها و تاریخ ایرانِ کهن دارند. داستان هایی که به نقل از صاحب نظران دارای ظرفیت های نمایشی بالقوه ای در بطن خویش بوده و می توانند به صورت نمایشنامه هایی فاخر به فعل درآیند. داستان ضحاک، داستان ایرج و سلم و تور، داستان زال و رودابه، داستان سام و اژدهای رود کشف، داستان کین نریمان، داستان هفت خان رستم، داستان جنگ رستم و افراسیاب، داستان فرود سیاوشان، داستانِ بهرام و تازیانه، داستان سیاوش و سودابه و داستان های دیگری که در مبحث مربوطه به آنها اشاره خواهد شد از آن جمله اند.

  دلیل انتخاب داستان «فریدون و پسران» از میان داستان های شاهنامه به منظور تحلیل ظرفیت های نمایشی، از یک سو شباهت انکار ناپذیر این داستان با نمایشنامة لیرشاه شکسپیر بود. نمایشنامه ای که یکی از تراژدی هایِ مطرح شکسپیر در ادوار مختلف میان دوستداران تئاتر و درام بوده و بحث های مختلفی درباره آن صورت پذیرفته و توجه منتقدان را مدت ها به خود مشغول داشته است. چنانکه می دانیم داستان فریدون و پسران را نیز جزو تراژدی های شاهنامه به حساب می آورند. با مقایسة دو اثر از منظر ادبیات تطبیقی که امروزه جایگاه معتبری در ادبیات جهانی دارد به همراه تحلیل ظرفیت های نمایشی داستان فریدون و پسران علاوه بر مشخص و آشکار شدن جنبه ها و قابلیت های نمایشی یکی دیگر از داستان های ارزشمند شاهنامه برای تبدیل شدن به اثری نمایشی، این نتیجه نیز حاصل می شود که ظرفیت های نمایشی داستان فریدون و پسران در شاهنامه اگر بیشتر از داستان لیر نباشد مطمئناً کمتر از آن نیست. از سوی دیگر شباهت دو اثر به لحاظ موضوع و مضمون و شخصیت پردازی های بسیار نزدیک به هم و نیز اشارة خود شکسپیر به فرهنگ و آداب و

 رسوم ایرانی در این اثر، سؤالی را در ذهن بدین مبنی متبادر می نماید که آیا شکسپیر با تاریخ، فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی از جمله شاهنامه آشنایی داشته است یا خیر؟ چنانچه پاسخ مثبت است منابع او برای دسترسی به این اطلاعات از کجا و از چه راه هایی تأمین می شده است؟

  این سؤالات به منظور رسیدن به پاسخ، زمینة مناسبی جهت تفحص و پژوهش بیشتر در شخصیت، زندگینامه و مجموعه آثار و بالتبع منابع مورد استفادة دو نویسندة نامی و مشهور جهان (شکسپیر و فردوسی) را فراهم آورد.

  با عمیق شدن در مضامین انتخاب شده توسط فردوسی و شکسپیر در آثارشان، به نظر می رسد هر دو در کوشش خویش برای درک زندگی، به جستجوی ریشه های عمیق امور برآمده، افسانه و اسطوره را با واقعیت و روش زندگی گذشتگان را با رنج عمیق عصر خود رو در رو نهاده اند. جالب این که طی پژوهش مشخص گردید منابعِ اصلی هر دو شاعر و نویسنده جهت خلق شاهکارهایشان “اسطوره و تاریخ” بوده و هر دو به میزانِ زیادی از اسطوره و تاریخ برای ترسیم داستان ها و شکل دهی به شخصیت هایشان بهره برده اند. نکتة دیگر این که دلیل ماندگاری آثار این دو نسبت به آثار متقدمین و متأخرینی که در خلق آثارشان از اسطوره و تاریخ بهره برده اند عنصری است به نام “نبوغ و خلاقیت”. عنصری که هر دو با به کار بستن آن در آثارشان به بیان متفاوت، جذاب و باور پذیر داستان های اسطوره ای و پرورش خلاقانه و ماندگار شخصیت های تاریخی موفق گشته اند. طوری که به اصل داستان ها نیز وفادار مانده و خدشه ای از جانب ایشان به اصالت و مضمون آنها وارد نشده است.         

  در بحث مربوط به تأثیری پذیری شکسپیر از فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی، از یک سو با مطالعة بیشتر در زمینة منابع تاریخی مورد استفاده شکسپیر، به کتابی تاریخی، از تاریخ نگار مشهور و نامی به نام پلوتارک با عنوان ((زندگی مردان نامی)) برخوردیم. کتابی که شکسپیر در خلق آثار نمایشی اش بسیار از آن بهره برده است. مطلب جالب توجه این است که قسمت هایی از این کتاب به تاریخ و آداب و رسوم پادشاهان ایرانی از جمله اردشیر اختصاص یافته است. با کمی دقت در داستان ((اردشیر شاه و فرزندانش)) می توان به این نکته پی برد که این داستان بی شباهت به داستان های ((لیرشاه و فرزندان)) و ((فریدون شاه و فرزندان)) نیست و اشتراکات زیادی با آنها دارد. بدون شک شکسپیر نیم نگاهی نیز به این داستان در کتاب پلوتارک که یکی از منابع اصلی او برای خلق آثارش محسوب می شود، داشته است.  

  از سوی دیگر آگاهی به مشرق زمین در قرون وسطی با گزارش هایی که سیاحتگران اوایل دوران الیزابت از ایران به همراهشان آورده بودند شروع شد. گفته می شود که ((سر آنتونی جنکینسون[12])) یکی از اولین انگلیسی هایی بوده است که در سال 1561 از ایران دیدن کرده است. تأثیر سفر او در ادبیات انگلیس و به خصوص در «لیرشاه» و «تاجر ونیزی[13]» شکسپیر از طریق طرح ها و نقاشی هایی از دربار ایران بوده است که با خود به ارمغان آورده است. اساس تأثیرِ راویان سیاحتگر که شامل سفرا، واعظان و تجار می باشند بر آثار شکسپیر بر پایة ارتباط تاریخی بین اروپا و مشرق زمین، به خصوص امپراطوری عثمانی و ایرانی قرار دارد که همواره هم پیش از دوران «الیزابت» وجود داشته است. (فروزان،17:1383).

  دانستن این نکته نیز خالی از لطف نخواهد بود که شکسپیر از کارهای ((چوسر[14])) بسیار تأثیر پذیرفته است و   آن ها را در بسیاری از نمایشنامه هایش به کار گرفته است. چوسر هم به نوبه خود در کارهایش از ((پترارک[15]))، ((بوکاچیو[16])) و همچنین از «کمدی الهی» ((دانته[17])) تأثیر پذیرفته است. که مرجع اصلی همگی آنها ادبیات ایران بوده است. (همو،15).

  بر اساس بحث های ارائه شده نتیجه ای که گرفته می شود این است که اولاً بسیاری از داستان های ادبیاتِ کهن ایران که در آثار ارزشمندی چون شاهنامه و دیگر آثار ارائه شده است از ظرفیت های نمایشی شایان توجهی برخوردار بوده و در صورت توجه می توانند از طریق صاحبان ذوق و نبوغ در زمینة درام به آثار نمایشی قابلِ توجهی تبدیل و به رقابت با آثار نمایشی مطرح در سطح جهانی بپردازند. داستان فریدون و پسران در شاهنامه نیز نمونه ای از این نوع داستان هاست که برای بسیاری هنوز ناشناخته مانده است. ثانیاً بر اساس شواهد موجود می توان نتیجه گرفت که شکسپیر به نوعی با فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی آشنایی داشته و نیم نگاهی نیز در خلق آثارش به آنها داشته است.

اصطلاح تحلیل­گفتمان ابتدا در زبانشناسی­ساخت­گرای آمریکا توسط زلیگ­هریس مطرح شد و منظور او از تحلیل­گفتمان، تحلیل­ساختاری بالاتر از سطح جمله بود. اما نادیده انگاشتن بافت کاربرد زبان و توجه صرف به ساختارها بدون توجه به مسائل محیطی موثر بر کاربرد زبان هنگام تحلیل­ساختاری، منجر به پنهان ماندن بخش­های قابل توجهی از جنبه­ های ارتباطی و معنایی کاربرد زبان گردید. از این رو عده­ای از زبانشناسان که در چارچوب زبان­شناسی نقش­گرا کار می­ کنند، سعی کردند با توجه نمودن به بافت، تحلیل جامع­تری ارائه دهند و در نهایت عده­ای دیگر  از زبان­شناسان که در دانشگاه ایست­انگلیای­انگلستان کار می­کردند تحت تاثیر اندیشه­ های متفکرانی فرانسوی چون فوکو و پشو در دهه هفتاد به این نتیجه رسیدند که مفهوم بافت در تحلیل گفتمان نقش­گرا همچنان نارساست و بسیاری از مسائل سیاسی­اجتماعی که بر زبان تاثیرات متقابل دارند ناگفته می­ماند. از این رو این عده با پایه­گذاری زبان­شناسی­انتقادی که خود زمینه پیدایش تحلیل­گفتمان­انتقادی را فراهم آوردند، مفاهیم دیگری چون قدرت و ایدئولوژی را نیز وارد تحلیل انتقادی کردند. بنیاد تحلیل گفتمان انتقادی را می­توان در زبان­شناسی انتقادی، که در اثر پیشرو زبان و کنترل نوشته فاولر، هاج، کرس و ترو شکل یافت، جستجو کرد (سلطانی، 1384: 51).

1-2- بیان مسئله

تحلیل­گفتمان­انتقادی، گرایشی بین رشته­ای است که از دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 طی تغییراتی گسترده در رشته­هایی مانند انسان­شناسی، جامعه ­شناسی، روان­شناسی، زبان­شناسی، نشانه­شناسی و غیره که به مطالعات نظام­مند ساختار، کارکرد و فرایندهای تولید گفتار می­پردازند ظهور کرده­است. به گفته فرکلاف هر چند تحلیل گفتمان در زبان­شناسی رشد یافته­است، اما در زبان­شناسی متوقف نماند و وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به­خود گرفت. تحلیل گفتمان سعی دارد با مطالعه اثرات ظاهری گفتار، ساختار تولید و زمینه وقوع متن یا گفتار یعنی عوامل بیرون از متن (بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و غیره) به موضوعاتی دست یابد که رابطه بین تشکیل ایدئولوژی و گفتار را آشکار می­سازد.

گفتمان­کاوان انتقادی توجه را صرفاً به رشته خود و نظریه­ها و الگوهای آن معطوف نمی­دارند، بلکه بیشتر به مسائل مهم اجتماعی می­پردازند. نابرابری­هایی که مبنای جنسیتی، قومی، طبقاتی، مذهبی، زبانی و غیره دارند.

فیلم مورد بررسی در این پژوهش، خانواده­ای از طبقه­ی رعیت را به تصویر می­کشد که به مناسبت جشن عروسی فرزند آخر خانواده دور هم جمع شده ­اند، مرگ دایی ( بزرگ خانواده ) عروسی را به عزا تبدیل می­ کند و در این دو موقعیت متناقض ردیابی تاثیر و نشانه­ های فرهنگ، مذهب، موقعیت اجتماعی و به خصوص نسبت خویشاوندی، در گفتار و کارکرد اعضای این خانواده مسئله مورد بحث در این پژوهش می­باشد. در این تحقیق این مسئله مهم است که چگونه این تفاوت­ها و نابرابری­های پنهان به ویژه نابرابری­های طبقاتی و مذهبی

 (اعتقادی) در بستر فیلم یک حبه قند آشکار می­ شود؟

1-3-اهمیت پژوهش

تحلیل گفتمان انتقادی واکنشی به خلاء موجود در تحقیقات توصیفی زبان است. این نوع تحلیل، دستاوردهای توصیفی تحلیلی گفتمان را هر چند مفید اما کافی نمی­داند و بر این مدعاست که سطوح توصیفی تحلیل گفتمان باید سطوح اولیه­ی چارچوب تحلیل جامعه باشند که اهدافش از بیان خصلت­های صوری یک متن (گفتمان) بسیار فراتر می­رود و به نتیجه ­گیری و دریافت­هایی انتزاعی­تر و عمیق­تر می­رسد.

در پژوهش حاضر، برخی تفاوت­ها و نابرابری­های مهم اجتماعی مانند نابرابری­های جنسیتی، قومی، مذهبی و غیره در بستر فیلم یه حبه قند آشکار می­ شود و مورد بررسی قرار می­گیرد که نباید از نقش سینما در بازتاب این نکات غافل شد. این پژوهش حتی می ­تواند در آگاهی بخشی به دست اندرکاران سینما و تلویزیون هم مفید باشد.

1-4-هدف­های پژوهش

اختلاف طبقاتی، سطح ثروت، احساس حقارت و تاثیر آن برروی گفتمان موضوعی غیر قابل اجتناب می­باشد. هدف از این پژوهش ابتدا پرداختن به تحلیل گفتمان انتقادی در سطح کلان و سپس بررسی این مفاهیم و بررسی چگونگی نمود آنها در فیلم یه حبه قند است.

هدف دیگر بررسی شیوه تغییر گفتمان با تغییر شرایط محیطی، شرایط اجتماعی و تاثیر آن ها بر روی گفتمان می­باشد.

1-5-پرسش­های پژوهش

این پژوهش در صدد پاسخ گویی به پرسشهای زیر است:

1-اختلاف سطح  طبقاتی چه تاثیری بر روی گفتمان افراد دارد؟

2-آیا تغییر شرایط موقعیتی  افراد باعث تغییر گفتمان می­ شود؟

3-آیا شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران تاثیری بر­روی گفتمان آن­ها دارد ؟

1-6-فرضیه ­های پژوهش

1-اختلاف سطح طبقاتی گفتمان افراد را متفاوت می­سازد.

2-تغییر شرایط موقعیتی در افراد باعث تغییر در گفتمان می­ شود.

3-شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران بر روی گفتمان آنها تاثیر دارد.

1-7-محدودیت­های پژوهش

این پژوهش به بررسی فیلم­نامه فیلم یه­حبه­قند می ­پردازد و با توجه به این که سینما دارای ابعاد گسترده­ای است بررسی همه جوانب آن در یک تحقیق نمی­گنجد و در حوزه زبان­شناسی و تحلیل گفتمان قرار نمی­گیرد. لذا تحقیق حاضر به بررسی فیلم­­نامه می ­پردازد و برای بیان آن  از ابزار تحلیل گفتمان استفاده می­ کند. در سال­های اخیر تحقیقات در زمینه علوم­انسانی افزایش یافته و مباحث نظری و عملی فراوانی در این خصوص ارائه گردیده و همچنین تحلیل­های نظری در مورد مفاهیمی چون گفتمان نیز ارائه شده­است، اما در مورد استفاده عملی و به اجرا در آوردن این روش­ها کمتر سخن به میان آمده­است. یک تحلیل جامع نیازمند بررسی همه جانبه کل نشانه می­باشد اما این بررسی تنها محدود به بررسی فیلم نامه فیلم است و کمبود منابع و تحقیقات انجام شده در این زمینه یکی از موانع تحقیق حاضر بوده است.

1-8-معرفی اصطلاحات بنیادی

گفتمان: لاکلا و موف به نقل از یورگنسن و فیلیپس (2002: 18) بیان می کند که گفتمان نظام معنایی است که همه پدیده­های اجتماعی را تولید کرده و به آن­ها معنا می­بخشد. به عبارت دیگر، خارج از چارچوب گفتمان هیچ چیز قابل فهم نیست.

تحلیل گفتمان: تحلیل گفتمان که در زبان فارسی به سخن کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است، یک گرایش مطالعاتی بین رشته­ای است. تحلیل گفتمان می­کوشد تا نظام و آرایش فرا جمله­ای عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار بدهد و بنابراین واحد­های زبانی نظیر تبادلات مکالمه­ای یا متون نوشتاری را مورد بررسی قرار می­دهد (لطفی پور ساعدی، 1371: 10).

تحلیل گفتمان انتقادی: گفتمان انتقادی، بحث تحلیل گفتمان را یک سطح ارتقا می­دهد. تحلیل گفتمان از نظر شمول معنایی، در گستره­ای فراتر از زبان­شناسی اجتماعی  و زبان شناسی انتقادی، به همت متفکرانی چون ژاک دریدا، میشل فوکو، ون دایک و نورمن فرکلاف که به این رشته اهتمام  ورزیدند وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به خود گرفت.

در این فصل کلیاتی که پیش از انجام تحقیق به عنوان زمینه ای برای آغاز کار صورت گرفته، آورده می­ شود که شامل بیان مسأله، اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن، هدفهای تحقیق، سوالات یا فرضیه ­های تحقیق، چارچوب نظری[1] تحقیق، روش تحقیق، پیشینه پژوهش، روش گردآوری اطلاعات و روش تجزیه[2] و تحلیل اطلاعات، است. در خاتمه تعاریفی از مفاهیم و واژه­ های کلیدی تحقیق ارائه خواهد شد. 

1-2 بیان مساله تحقیق :

سینما به عنوان هنر هفتم، بخشی از نظام ارتباطات محسوب می شود که همواره بر تولید و تحلیل معانی، نشانه[3] ها و نمادهای هنری و فرهنگی دلالت می کند. هنرمند کسی است که با درك صحیح مؤلفه های یادشده و شناخت ساختارهای انتقال معانی در بازتولید رفتارهای معطوف بر هنر کوشش نماید. از سوی دیگر سینما امروزه از نمونه ابزارهای مهم و کارساز در تولید معانی، قادر است به سهولت میراث فرهنگی یک ملت (اعم از تاریخ، دین و ارزشهای اجتماعی) را به مخاطبان خارجی معرفی کند. پس داشتن سینمایی قوی و جذاب برای یک کشور، به معنای برخورداری از قدرت انتقال معانی و اثربخشی بر افکار عمومی در سطح بین المللی است. سینمای غالب جهان به صورت کلی تحت تأثیر دو جریان قرار دارد: اروپا و آمریکا. نمود بارز تقابل این دو جریان مهم را می توان از منظر تقابل جشنوارۀ فیلم کن و اسکار بررسی کرد. اما سؤال این است که “مؤلفه های هنری و فرهنگی که یک فیلم را به قابلیتی می رساند تا مخاطبین جهانی داشته باشد، و در جشنواره های معتبر جایزه کسب نماید، کدامند؟ و چه رابطه معناداری بین مؤلفه های یاد شده با هم و با گفتمان غالب بر جشنواره های جهان وجود دارد؟”  دغدغه محقق دستیابی به مؤلفه های یادشده در چارچوب روش علمی تحقیق است. در این راستا، محقق بر آن است تا فیلم “جدایی نادر از سیمین” ساخته اصغر فرهادی را به عنوان اولین فیلم ایرانی دریافت کننده جایزه اسکار و دیگر جوایز بین المللی، و فیلم “طعم گیلاس” عباس کیارستمی را به عنوان تنها فیلم ایرانی دریافت کننده نخل طلای کن، از حیث یک کار هنری و فرهنگی مورد مطالعه موردی قرار داده و مؤلفه های هنری غیر تکنیکی آن فیلمها که باعث شد تا مخاطبین بین المللی پیدا کنند و قابلیت دریافت جوایز معتبر جهانی را به دست بیاورد، مورد پژوهش قرار دهد؛ مؤلفه هایی که به نظر محقق شناسایی، چگونگی کاربست و تبیین حضورآنها در فیملهای کارگردانان موفق، می تواند برای ساخت فیلمهای موفق در آینده مؤثر باشد. سؤال دیگری که در اینجا مجال پاسخ خواهد یافت این است که، عباس کیارستمی و اصغر فرهادی به عنوان هنرمند چگونه این نشانه ها و نمادهای فرهنگی و هنری را در ساختار تولید معنا[4] در آثار خود به کار بسته اند؟ و چه نوع نشانه هایی را برای برقراری ارتباط با مخاطبین خود بکار گرفته اند؟”

رویکرد روشی این تحقیق نشانه­شناسی با زمینه پساساختارگرایی[5] و تلفیق آن با روش تحلیل گفتمان انتقادی[6] می باشد. پساساختارگرایی از دل بی اعتمادی عمیق نسبت به نظریۀ جامع به ظهور رسید، و نقطه آغاز آن این اعتقاد بود که همۀ متن ها چفت و بست دوگانه ای از گفتمان ها و ناگفتمان ها هستند (هیوارد،1993/137:1381). روش نشانه شناسی[7] مورد نظر، الگوی رمزگان رولان بارت[8] می باشد. بارت در کتاب S/Z پنج دسته رمزگان اصلی را از هم جدا دانست. رمزگان اصلی هر دو سویۀ معناشناسیک و همنشینی

 را در بر می گیرد. شیوه ای که واحدهای معنایی به یکدیگر وصل می شوند و شیوه ای که این واحدها به دنیای خارجی مرتبط می شوند. (احمدی،240:1380) معنا حاصل مبادلات پیچیده ای است که از تأثیر و تأثر متن و بافت موقعیتی، اجتماعی و سیاسی بیرون متن ناشی می شود. به کمک دانش تحلیل انتقادی گفتمان، امکان دستیابی به زمینۀ اجتماعی ورای متون میسر می شود و با بررسی عوامل برون متنی و لایه ها و سطوح متون، می توان به کشف ایدئولوژی حاکم بر به کارگیرندگان آن رسید. (یارمحمدی،62:1385) رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان مورد استفاده در تحقیق الگوی وندایک، غیاثیان (1386)، خواهد بود.

1-3 سوالات و فرضیه های تحقیق ( بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه) :

الف- سؤال اصلی:

مؤلفه های هنری و فرهنگی که یک فیلم را به قابلیتی می رساند تا مخاطبین جهانی داشته باشد، کدامند؟ و چه رابطه ای بین مؤلفه های یاد شده و گفتمان غالب بر جشنواره های اسکار و کن وجود دارد؟

ب- سؤالات فرعی:

1-  مؤلفه های هنری و فرهنگی موثر در فیلم (جدایی …)که باعث شد تا جایزه جهانی اسکار دریافت نماید، کدامند؟

2- دلالت های مؤثر در فیلم طعم گیلاس برای دریافت جایزه نخل طلا چه بوده اند؟

3- رمزگان غیر سینمایی مؤثر در جذب مخاطبین داخلی و خارجی ، کدامند؟

4-  هنرمند (کیا رستمی و فرهادی) چه نوع نشانه ها و نمادهایی را در ساختار تولید معنا بکار گرفته است؟

5- کنش گران اجتماعی چگونه بازنمایی می شوند؟

ب- فرضیه ها:

1- مؤلفه های فرهنگی و هنری و ساخت کلان ایدئولوژی بر موفقیت فیلم جدایی نادر از سیمین اصغر فرهادی، به عنوان متغییرهای مستقل، در دریافت جوایز بین المللی (بخصوص اسکار) به عنوان متغییرهای وابسته، تأثیر گذار بوده اند.

2- دلالت هایی در فیلم طعم گیلاس وجود دارد که به عنوان متغییر مستقل بر دریافت جایزه نخل طلا مؤثر بوده است.

3- رمزگان غیرسینمایی در یک فیلم  وجود دارد که به عنوان متغییر مستقل، بر جذب مخاطبین داخلی به عنوان متغییر وابسته تأثیر دارند.

4- رمزگان غیر سینمایی به عنوان متغییر مستقل وجود دارند که بر جذب مخاطبین خارجی به عنوان متغییر وابسته تأثیر گذار می باشند.

5- بین شیوه بازنمایی کنش گران اجتماعی به عنوان متغییر وابسته و عوامل اجتماعی به عنوان متغییر مستقل، رابطه وجود دارد.

1-4 اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن:  

صاحب نظران حوزه فرهنگ و عرصه سیاست عموماً بر این نکته اتفاق نظردارند که سینما ابزار قدرتمندی برای شکل دادن به تصویر یک ملت در دیدگاه مردم جهان است. از سویی کن نماینده ی سینما به مثابه ی هنر (روشنفکری/ جشنواره ای/ خاص/ …) و اسکار نماینده ی سینما به مثابه ی صنعت/تجارت (عامه پسند/ هالیوودی/ کلیشه ای/…) است. لذا بررسی این دو جریان مهم سینمایی جهان از دید محقق کمک می نماید تا گفتمان غالب بر سینمای جهان را دریافت. در سال‌های برگزاری بخش غیر انگلیسی اسکار، در کسب این جایزه فیلم‌های محصول كشورهای اروپایی یكه‌تاز بی‌رقیب این عرصه بوده‌اند؛ به طوری ‌كه از 63 جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی اسكار تا به امروز، 51 جایزه نصیب فیلم‌های اروپایی شده است و سهم كشورهای آسیایی تنها شش جایزه، كشورهای آفریقایی 3 جایزه و كشورهای قاره آمریكا نیز 3 جایزه اسكار بوده است. پیشتر بزرگترین افتخار ایران در این بخش، نامزدی فیلم «بچه های آسمان» (اثر مجید مجیدی) بود. اهدای جایزه اسكار به عنوان بهترین فیلم خارجی به “جدایی نادر از سیمین” اصغر فرهادی در کنار افتخارات دیگر این فیلم، فرصت خوبی است برای بازبینی دوباره‌آن. نگاهی ورای چارچوب‌های تنگ سیاسی و جناحی به فیلمی که توانسته روحی دوباره به کالبد سینمای محتضر ایران بدمد و آن را جهانی سازد. از این رو، قابل تأمل است تا بدانیم دلیل موفقیت فیلم “جدایی نادر از سیمین” چه بوده که توانسته همزمان دل تماشاگران، منتقدان و روشنفکران را در سراسر جهان ببرد و بر صدر فهرست‌های معتبر سینمایی بنشیند. از طرفی شکی نیست کن معتبرترین جشنواره سینمایی جهان است و بررسی فیلم طعم گیلاس عباس کیا رستمی به عنوان تنها فیلم ایرانی دریافت کننده مهمترین جایزه آن (نخل طلا) برای شناخت گفتمان غالب بر این جشنواره سینمایی، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین شناخت مؤلفه های مؤثر در این موفقیت، می تواند در ادامه این روند،  به رشد سینمای ایران یاری رساند.

با پیشرفت ارتباطات، جوامع دستخوش تغییرات بسیاری شده اند. رسانه های همگانی مانند تلویزیون در سطح جامعه جایگاهی را اشغال کرده اند که از آن جایگاه به طور فزاینده چه در سطح ملی و چه بین المللی مطرح شده اند. از آنجا که آموزش و فرهنگ از طریق رسانه های جمعی جریان می یابد، اشکال متفاوت زندگی نیز توسعه پیدا می کنند. در این رابطه می توان گفت رسانه ها بر شیوه های زندگی و سلیقه های عمومی در جامعه تأثیر می گذارند. در حال حاضر به دلیل اهمیت رسانه های جمعی، بیش از هر زمان دیگری این حوزه تحت بررسی و مطالعه دقیق و منظم قرار گرفته است. از چند دهه قبل به موضوع ارتباطات به ویژه ارتباطات جمعی توجه بیشتری شده و به رابطه رسانه ها با جامعه و تأثیرات اجتماعی و تعامل آنها تأکید بیشتری صورت گرفته است. با گسترش ارتباطات و وسایل ارتباطی، بشر هر روز بیش از پیش به اهمیت استفاده از آنها در زندگی انسان ها افزوده می شود. اطلاعات بیشتر یعنی قدرت بیشتر. بنابراین افراد برای ادامه حیات نیاز بیشتری به داشتن اطلاعات گسترده تر دارند. رسانه ها مخصوصاً تلویزیون از وزنی بالا در اوقات فراغت آدمیان برخوردار هستند (خوشنویس، 1389، 2). 
رسانه تلویزیون تغییرات مهمی را در سیاست، آموزش، بازاریابی، اخبار، فرهنگ توده، زندگی اجتماعی و خانوادگی ایجاد کرده است. امروزه تماشای تلویزیون جزء انکارناپذیری از زندگی افراد است و به عنوان منبعی از اخبار باور کردنی، اطلاعات و تعلیمات مهم، آگاهی های دقیق اجتماعی، سرگرمی لذتبخش و همراهی آرامش بخش پذیرفته شده است؛ به همین دلیل اغلب مردم حتی نمی توانند تصور کنند که بدون تلویزیون زندگی چگونه خواهد بود (زنجانی و قرهی، 1390، 42). 
در واقع تلویزیون فراگیرترین رسانه پنج دهه اخیر است و در هر کشور رسانه جریان اصلی شمرده می شود و اغلب یا وابسته به دولت ها و یا در اختیار کمپانی های بزرگ قطب های سیاسی و اقتصادی کشورها می باشد. در اکثر کشورهای توسعه یافته، تلویزیون وسیع ترین گستره مخاطبان را در میان تمام رسانه ها به خود اختصاص داده است. در سراسر دنیا افراد بدون توجه به منشأ ملی، نژاد، طبقه اجتماعی، جنسیت یا سن تلویزیون تماشا می کنند و فراوانی تماشاکنندگان زیاد است. تلویزیون از بدو تولد فرد وجود دارد و جزئی از زندگی اوست و با انواع و اقسام برنامه ها از جمله فیلم، سریال و تبلیغات و … افراد جامعه را با مسائل متعددی آشنا می سازد (میرساردو و صداقت، 1386، 30).  
از این رو با توجه به اهمیت همه جانبه تلویزیون به عنوان یکی از پرمخاطب ترین رسانه های عصر امروز در فصل حاضر به بیان مسئله، ضرورت و اهمیت، اهداف و سوال ها و در انتها تعاریف متغیرهای پژوهش پرداخته خواهد شد.
1 – 2- بیان مسئله
امروزه وسایل ارتباط جمعی به ویژه تلویزیون، از جمله عوامل مهم و اثرگذار بر شیوه و کیفیت زندگی فردی و گروهی افراد هستند. بر اساس اغلب دیدگاه های نظری و به ویژه طبق نظریه لازارسفلد[1]، سلطه این ابزار به حدی است که خصوصی ترین تجربه های انسانی، از جمله هیجان ها و احساسات عمیق را بر می انگیزند و در جهت دلخواه خود هدایت می کنند و به این ترتیب، واکنش های رفتاری افراد را بر اساس اهداف و سیاست های خود شکل می دهند. رسانه ها در زمینه آموزش های عمومی زندگی اجتماعی و مانند آنها اطلاعات عملی و مفید بسیاری ارائه می کنند (سعدی پور و علی پور، 1386، 111).پوتر[2] (1990، 49) به این مسئله اشاره کرده است که تلویزیون بُعد پرورشی و تربیتی داشته و در زندگی اجتماعی افراد اثرگذار است.
زندگی اجتماعی برای انسان یک ضرورت اجتناب ناپذیر و لازمه زندگی اجتماعی نیز، نظم، امنیت و عدالت است. در این راستا هر چیزی که

 بتواند زندگی اجتماعی را برای انسان کارآمدتر سازد، باید مورد توجه جدی قرار گیرد. از جمله این پدیده ها قانون است که انسان ها در پرتو آن می توانند علاوه بر بهره مندی از زندگی اجتماعی، از حقوق طبیعی خود نیز برخوردار شوند. بنابراین می توان گفت که لازمه استحکام و انسجام هر جامعه ای، توجه به قانون[3] و رعایت آن است (دانایی فرد و همکاران، 1389، 9).

حاکمیت قانون در جامعه از شاخصه های جوامع توسعه یافته و از اهداف عمده توسعه سیاسی است. از این رو هنگامی که از حاکمیت قانون در جامعه، به معنای کلی آن، سخن به میان می آید، منظور حاکمیت ضوابط و اصولی است که از سطح خرد (فردی) تا سطح کلان (دولت و حکومت) جریان دارد؛ به بیان دیگر، شکل گیری و نهادینه شدن ساز و کارهایی برای حل منازعات و تنظیم روابط در درون ساخت جامعه. از طرفی مهم ترین کارکرد قانون، تنظیم روابط میان دولت و شهروندان و از سویی شهروندان با هم از سوی دیگر است. با پیچیده تر شدن دو نوع تعامل یاد شده، نقش قانون و بالطبع مفهوم حاکمیت قانون، برجسته تر و قابل ملاحظه تر شده است. ضمن آنکه در تمام جوامع، قضات از طریق قانون، تأمین کننده امنیت و آزادی هستند. قانون، تعیین معیارها و ضوابط ثابتی است که برای همگان ایجاد حق و تکلیف می کند و افراد جامعه بر اساس آن، روابط خود را تنظیم می کنند و به این ترتیب شهروندان از حقوق خویش آگاه می شوند (جوادی یگانه و همکاران، 1389، 11). شهروندی[4] همانطور که روشن است از مشتقات شهر است. شهروندی را قالب پیشرفته ی شهرنشینی می دانند. به باور برخی کارشناسان، شهرنشینان هنگامی کهبه حقوق یکدیگر احترام گذاشته و به مسئولیت های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل نمایند به شهروند ارتقاء یافته اند (انالز[5]، 2007، 69).
شهروندان به جوامع تعلق دارند و به عنوان گروه هایی از مردم تعریف می شوند که می پذیرند چیز مشترکی دارند. آنچه آنها را متحد می کند ممکن است به طور ساده پذیرش مشروعیت دولتی باشد که در چارچوب آن زندگی می کنند. همچنین یک عنصر مشترک دیگر ممکن است همبستگی موثر و قوی مبتنی بر تاریخ مشترک، قومیت، مذهب و یا هدف مشترک باشد (همتی، 1387، 328).
حقوق شهروندی را می توان از طریق کانال های ارتباطی بسیاری مانند رسانه های تصویری از قبیل تلویزیون آموزش داد. تلویزیون رسانه ای است که با بهره گیری از امکانات فنی و هنری بسیار، محرک ها و دروندادهای متنوعی را در قالب برنامه های گوناگون از جمله برنامه های تبلیغاتی به مخاطبان عرضه می کند. با وجود دیدگاه های مثبت و منفی درباره تأثیر برنامه های تبلیغاتی بر نگرش و رفتار بینندگان، پخش آنها از تلویزیون اجتناب ناپذیر است؛ زیرا دست اندرکاران و مسئولان امور مختلف جامعه به منظور اجرا و پیشبرد برنامه های مورد نظر خود متکی به تبلیغات هستند. از آنجا که تلویزیون رسانه ای فراگیر و پرمخاطب است ابزاری مناسب برای پخش برنامه های تبلیغاتی به شمار می رود (حسینی انجدانی، 1386، 177).
همچنین امروزه هزینه های گزافی توسط شرکت های بزرگ جهانی صرف امور تبلیغاتی می شود. برای مثال هزینه ی تبلیغاتی کشور آمریکا در سال 1997 که مبلغ آن به 129 میلیارد دلار رسید و این رقم در کشور ژاپن 38 میلیارد دلار، در کشور انگلستان 1 میلیارد دلار و در کشور فرانسه 12 میلیارد دلار است (پورکریمی، 1381، 314).
این آمار و ارقام بیانگر این نکته هستند که در عصر ارتباطات، دیگر نحوه و شیوه های تأثیرگذاری بر فکر و اندیشه از نوع تهدید و تطمیع نیست بلکه متخصصان تبلیغات تلاش می کنند تا تبلیغ و اطلاعات را به نحوی تنظیم، تدوین و ارائه کنند که حداکثر برانگیختگی و تحریک پذیری را در مخاطبان ایجاد کنند و سعی می کنند این کار را از طریق مختلف احساسی و عاطفی یا عقلانی و به کارگیری ابزاهایی چون زمان ارائه پیام، جذابیت پیام، شناخت ویژگی های مخاطبان و … انجام دهند تا اطلاعات را در ذهن مخاطبان خود تثبیت کنند.
از میان پیام هایی که رسانه ها می تواند مبلغ آن باشند حقوق شهروندی و احترام به قانون است. در این میان پویانمایی های راهنمایی و رانندگی نمونه ای از تبلیغاتی هستند که نه برای تغییر نگرش مخاطبان در جهت خرید کالا یا استفاده از خدمات و ترویج مصرف گرایی بلکه در جهت تغییر نگرش بینندگان تلویزیون در راستای افزایش آگاهی و جلوگیری از حوادث مخاطره آمیز رانندگی تولید و پخش می شوند. حوادث مخاطره آمیز رانندگی، مسأله ای گریز ناپذیر است که همواره کشورهای جهان با آن مواجه هستند به طوریکه به گزارش سازمان جهانی بهداشت سالانه بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در جهان در سوانح رانندگی کشته می‌شوند. اما نکته قابل توجه این است که در این میان ایران در رده پنجم کشورهای دارای بالاتری میزان مرگ ناشی از تصادفات است.بنابر پیش‌بینی‌های سازمان جهانی بهداشت در صورت عدم اتخاذ تصمیمات مناسب، سوانح جاده‌ای تا سال 2030 میلادی به پنجمین عامل اصلی مرگ و میر تبدیل خواهند شد (حسینی انجدانی، 1386، 177).
اما وقتی صحبت از قوانین رانندگی به میان می‌آید، هیچ یک از کشورها در این زمینه به هم شبیه نیستند و قوانین رانندگی آنها با یکدیگر متفاوت است.از سوی دیگر اینکه شهروندان تا چه میزان به قوانین وضع شده احترام می گذارند و حقوق خود و دیگران را رعایت می نمایند نیز از مسائلی است که همواره این مهم را به چالش کشانده است. سوانح رانندگی در جاده‌های ایران همه ساله باعث مرگ و مصدومیت هزاران نفر شده و میلیاردها دلار هزینه بر اقتصاد كشور تحمیل می‌كنند. به منظور بالا بردن آگاهی عمومی دربارۀ این مساله و روشن تر شدن ابعاد آن پلیس راهنمایی و رانندگی کشور نیز در طی سال های متمادی به انتشار پویانمایی های تبلیغاتی سیاساکتی مبادرت ورزیده است.
پویانمایی های مذکور، درباره چند شخصیت در موقعیتی خاص هستند که اغلب بین این شخصیت ها کشمکشی صورت می گیرد که در اوج داستان شدت گرفته و کم کم از این کشمکش کاسته می شود و در انتها یگانه راه حل پایان دادن به کشمکش، در گرو تغییر نگرش شخصیت ها و باور آوردن به صحبت های پلیس است.از این رو، با توجه به شخصیت های محبوب این سری برنامه ها و موفقیت نسبی آن و از طرفی اهمیت حقوق شهروندی و احترام به قانون در جوامع امروزی، سوال اصلی پژوهش حاضر بررسی میزان توجه برنامه های تبلیغات تلویزیونی پلیس راهنمایی و رانندگی (سری برنامه های سیا ساکتی) با توجه به مولفه های حقوق شهروندیو احترام به قانون خواهد بود.
1 – 3- ضرورت و اهمیت پژوهش
صدا و سیما یکی از عوامل کلیدی توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه اجتماعی می باشد و کارآیی آن به خصوص در کشور ما یکی از عوامل موثر در رشد جامعه می باشد (صیفی، 1380، 4). برنامه های تلویزیونی با بایدها و نبایدها، محدودیت ها و آزادی ها و امثال آن بر اذهان عمومی، نگرش ها و طرز فکر مخاطبان اثراتی وصف نکردنی دارد (سعدی پور و علی پور، 1386، 110).
نقش رسانه های جمعی به ویژه تلویزیون در انتقال آموزه های اجتماعی و فرهنگی زندگی جمعی به مخاطبان خود بسیار برجسته است و از جایگاه ویژه ای در بین سایر رسانه های جمعی برخوردار است. این نهاد مخاطب اول سمعی و بصری کشور است و می تواند در اقناع و جهت دهی افکار عمومی، قانون گرایی و قانونمندی و امثال آن به سمت و سوی مورد نظر صاحب نظران، تأثیر به سزایی داشته باشد (بای، 1391). طبق آمارهای بین المللی و همچنین تحقیقات داخلی میزان قانون گرایی در ایران پایین است. مسئولان کشور نیز به بیش از حد بودن قانون گریزی مردم ایران اذعان دارند و آن را به عنوان یک آسیب قلمداد می کنند. دانش آموزان نیز به عنوان یکی از اقشار جامعه از این امر مستثنی نیستند و همواره قانونمندی و عمل به قانون در افراد و به ویژه نوجوانان با توجه به شرایط خاص رشدی و شخصیتی این دوره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است (عمرانی، 1386، 3).