وبلاگ

شعر زاییدۀ ذوق بشر است. همۀ افراد استعداد سرودن آن را ندارند. زیباترین احساسات بوسیله شعر بیان می شود. گاهی یک بیت، معنایی به وسعت یک كتاب دارد. چه بسیار دانشمندانی كه علاوه بر علم ودانش، بر فن شاعری نیز مسلط بودند كه سرایش شعر توسط این افراد، بر زیبایی و غنای شعر می­افزاید. سید جمال­الدین اسد آبادی می گوید: عجیب قریحه و غریب خاصیتی وذوقی در بعضی انسانها یافت می شود كه آن قریحه، قریحۀ شعر وآن ذوق، ذوق نظم است. اصحاب این قریحه، گاهی معانی بدیعه را به عالم ظهور می رسانند و اختراع افكار جدیده می­نمایند كه عقول انسان ها در او حیران می ماند (اسد آبادی، 1358: 156). از زمانی كه قرآن مجید نازل شد، ادب دوستان و شاعران نگاه ویژه­ای به این كتاب آسمانی داشتند تا جایی كه برای تبرك و زیبا كردن شعر و نوشتۀ خود از آن استفاده می­كردند. در كنار این كتاب عظیم، نسبت به حدیث نیز بی­توجه نبودند. قرآن و حدیث دو منبع ارزشمندی بودند كه تأثیر بسزایی بر شعر و شاعران گذاشتند. رونق زبان عربی در سراسر جهان اسلام به ویژه ایران، روز به روز گسترده­تر شد كه این گسترش به خاطر نزول قرآن به آن زبان بود. قرآن سرشار از نكات بلاغی و هنری است كه هر شاعر و هنرمندی را به سوی خود جذب می كند. استفاده از قرآن و حدیث در شعر شاعران، علاوه بر اینكه نشانۀ علم اندوزی و روشنفكری آنان بود، نوعی افتخار برای شاعر نیز به شمار می­آمد. به­خاطر قداست و حرمت قرآن و حدیث، كاربرد آنها به شعر شاعر نیز قداست و حرمت می­بخشید و سخن شاعر برای مردمی كه این اشعار را می خواندند به دیدۀ احترام نگاه می­كردند. از نیمۀ قرن سوم هجری قرآن و حدیث بر ادبیات به ویژه شعر تأثیر گذاشت، كه این تأثیر گذاری در قرن پنجم درخشش قابل توجهی پیدا كرد و در قرون ششم تا هشتم به اوج كمال خود رسید. در عصرهای گذشته، نویسندگان ایرانی كه در مكتب ها و مدرسه­ها تربیت می­شدند، ابتدا قرآن را فرامی­گرفتند و آن را حفظ می­كردند. این یادگیری و حفظ قرآن باعث می­شد كه به طور مستقیم و غیر مستقیم در آثار شاعر یا نویسنده رسوخ نماید. این تأثیر پذیری به صورت تضمین، تلمیح، اقتباس، حل و … نمود پیدا می­كرد. همانطور كه گفته شد بسیاری از شاعران از قرآن و حدیث در شعر خود بهره گرفته اند كه یكی از این شاعران جمال­الدین اصفهانی است. جمال­الدین شاعر توانای قرن ششم از این قافله عقب نماند و اشعار خود را به آیات و احادیث آراسته نمود. شاهكار جمال­الدین،

 تركیب­بند معروف اوست كه در وصف پیامبر اكرم(ص) سروده شده است. این تركیب­بند، نهایت ارادت قلبی شاعر را نسبت­به پیامبر اسلام نشان می دهد. دكتر سید محمد دامادی كتابی را با عنوان؛ شرح بر تركیب بند جمال­الدین اصفهانی نوشته، كه كتابی پر بار و ارزشمند برای دانش پژوهان و ادب دوستان می­باشد كه تا كنون كسی مانند آن را ننوشته است. این تركیب­بند مشحون از آیات و احادیث می­باشد كه شخصیت پیامبر اسلام را توصیف نموده است. جمال الدین در اشعار خود، بیشتر از قرآن بهره برده و این تأثیر پذیری بیشتر در قصاید او دیده می­ شود. شاعر، در تأثیرپذیری از قرآن و حدیث، از اقتباس، تضمین، تلمیح و حل استفاده كرده است. در عصر شاعر، عرفان رواج داشت و عرفای معروفی زندگی می كردند، از جمله: عین القضات همدانی، سنایی غزنوی، احمد جامی، عبدالقادر گیلانی و شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از همه مهمتر، سنایی غزنوی كه هم شاعر بود وهم عارف. «سنایی غزنوی شاعر معروف. اشعار او از عرفانی عمیق برخوردار است. مولوی در مثنوی، گفته های او را طرح و شرح می كند. در نیمۀ اول قرن ششم در گذشته است» (مطهری، 1367: 126). «یكی از علومی كه در دامن فرهنگ اسلامی زاده شد و رشد یافت و تكامل پیدا كرد، علم عرفان است. عرفا با سایر طبقات فرهنگی اسلامی از قبیل مفسرین، محدثین، فقها، متكلمین، فلاسفه، ادبا، شعرا، یک تفاوت مهم دارند و آن این كه علاوه بر اینكه یک طبقۀ فرهنگی هستند، علمی به نام عرفان به وجود آوردند و دانشمندان بزرگی در میان آنها ظهور كردند و كتب مهمی تألیف كردند.» (همان: 83). جمال­الدین در كنار چنین عارفانی و در چنین مكانی پرورش یافت و این هم نشینی و هم عصر بودن، تأثیر بسزای در فكر و اندیشه و شعر آن استاد گرانقدر داشته است. جمال­الدین هر چند كه عارف كاملی نبوده اما به نظر می­رسد كه مقامی كمتر از عرفا ندارد. زیرا شعرهایش این مطلب را ثابت می كند. موضوعات متنوعی در اشعار او دیده می شود، از جمله؛ صفات خدا، صفات پیامبر اسلام و معراج ایشان، سایر پیامبران الهی، روز قیامت و موضوعات دیگر. دیوان جمال­الدین یكی از ارزشمند­ترین كتب شعر مذهبی قرن ششم هجری است كه احوال و اوضاع قرن خود را منعكس می­سازد. برای انجام این رساله، دیوان شاعر اساس كار قرار گرفته و پژوهش در پنج فصل بررسی وتنظیم شده است: فصل اول شامل كلیات و تعاریف می باشد كه به؛ شرح و بیان مسئله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، كاربرد نتایج تحقیق، پیشینۀ تحقیق، سؤال های تحقیق و شرح روش تحقیق پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان؛ زندگی، آثار و روزگار شاعر تنظیم شده است فصل سوم شامل؛ پیشینه و شیوه های تأثیر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی. فصل چهارم كه قسمت اصلی رساله را در بر می گیرد، شامل: بررسی محتوایی تاثیر قرآن و حدیث در شعر جمال­الدین كه موضوعاتی مثل توحید، صفات خدا،  صفات پیامبر اسلام و معراج ایشان، سایر پیامبران الهی، روز قیامت و موضوعات دیگر را در بر می­گیرد. فصل پنجم نیز با عنوان سایر موضوعات به موضوعات گوناگونی که شاعر به آنها پرداخته است اختصاص دارد. مأخذ نگارنده برای ارجاع به ابیات جمال­الدین، كتاب دیوان او به تصحیح و مقدمۀ وحید دستگردی است كه البته ابیات آن در این رساله، با نثر معیار امروز نگارش شده است. برای ارجاع به ابیات دیوان جمال، به ترتیب؛ شماره صفحه وشماره بیت ذكر شده است. مانند: (152/2) یعنی صفحۀ 152، بیت دوم. اشعار مولانا نیز بر اساس؛ شماره دفتر وشماره بیت ذكر شده، ودر مورد سایر شعرا، فقط شمارۀ صفحه آمده است. ارجاع آیات قرآنی نیز به صورت (نام سوره (شماره سوره)، شماره آیه) می باشد.دیگر یاداشت ها و توضیحات به شیوۀ پی نوشت وبا شماره های پیاپی در پایان هر فصل آمده است. امید می رود كه این پژوهش در شناخت بیشتر جمال الدین اصفهانی وعصر او وهمچنین تأثیر قرآن وحدیث در شعر شاعر به عنوان یک اثر ادبی – مذهبی مفید واقع شود ومورد قبول واستفادۀ ادب دوستان قرار بگیرد.