نهج البلاغه، از جمله کتبی است که حاوی موضوعات گوناگون می‌باشد، و هر کس به اندازۀ تشنگی خود، از این دریا چشیده است. یکی از مباحثی که بایستی بدان توجّه کرد، عواملی است که مربوط به اقبال و ادبار دولت‌ها می‌شود. هر دولت و حکومتی، برای این‌که سالیان بیشتری حکومت کند و استوار بماند، لازم است اصول و روش‌هایی را به کار بندد، تا اقبالش بر ادبارش غلبه کند و بر اریکۀ قدرت، مدّت زمان بیشتری تکیه زند. حضرت علی (×)، از موضع رهبری و حکومت بر یک جامعۀ اسلامی، در سخنان خویش به عوامل فروپاشی و انحطاط جوامع اشاره نموده است که لازم است این عوامل دسته‌بندی و مرتّب شود و آن‌ ها را به‌صورت منسجم آورد. تشخیص مسیر درست و جلوگیری از انحراف، گمراهی و افراط و تفریط، حکومت را به اهداف عالیۀ خویش می‌رساند و یک زندگی راحت را به جامعه ارزانی می‌دارد.

 

رسالۀ پیش رو با بهره گرفتن از روش کتابخانه‌ای نوشته شده است و با جمع‌ آوری و دسته‌بندی مطالب مربوطه از آموزه‌های امام علی (×) به تشکیل خانواده حدیث پرداخته شده است. در این رساله با توجّه به فرمایشات امیرالمؤمنین علی (×) عوامل فروپاشی جوامع به چهار قسمت تفکیک شده است. عوامل سیاسی مانند: ولایت‌ناپذیری، استبداد و خودکامگی و قدرت‌طلبی که ظهورش در یک حکومت فروپاشی آن‌را رقم خواهد زد. از نگاه امیرالمؤمنین (×) عامل دیگری که سقوط یک جامعه را در پی دارد، عوامل اجتماعی است. اختلاف و تفرقه، جهادگریزی و ترک امر به معروف از جملۀ این عوامل است. عوامل فرهنگی، شامل مواردی همچون، دنیاطلبی، وارونگی ارزشی، جهل و نادانی و… است که ظهور آن در یک حکومت ملازم با فروپاشی است. آخرین عوامل فروپاشی عوامل اثرگذار عرصۀ اقتصادی است که مباحثی مانند، فقر و ناداری، فرورفتن در کام‌رانی، تصرّف در بیت‌المال، توزیع نابرابر امکانات از جملۀ این عوامل است. در پایان هر فصل نیز عوامل تحکیم‌کننده را مطرح نموده‌ایم. عواملی که در چهار حوزۀ عنوان شده، از انحطاط جوامع و سقوط آن‌ ها جلوگیری می‌کند. مانند: ولایت‌پذیری، اتّحاد و انسجام ملّی، آگاهی و بصیرت، حراست از بیت‌المال و رفاه عمومی.

 

کلیدواژه‌ها: سقوط، انحطاط، فروپاشی، جوامع، امام علی (×)، نهج البلاغه.

 

 

 

 

 

بخش اوّل کلّیات و مفاهیم 15

 

فصل اوّل کلّیات و مفاهیم 16

 

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق. 17

 

1. 1. سؤالات تحقیق. 17

 

1. 1. فرضیّات تحقیق. 18

 

1. 1. ضرورت و اهداف تحقیق. 18

 

1. 1. پیشینۀ تحقیق. 19

 

1. 1. مفاهیم 21

 

1. 6. 1. انحطاط. 21

 

1. 1. 6. 1. مفاهیم مترادف انحطاط. 22

 

1. 6. 1. جامعه 24

 

1. 2. 6. 1. مفاهیم مترادف جامعه 25

بخش دوم عوامل سیاسی اجتماعی فروپاشی جوامع. 26

 

فصل دوم عوامل سیاسی فروپاشی جوامع. 27

 

1. 2. عوامل سیاسی آسیب‌زننده به جامعه 28

 

1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری. 28

 

1. 1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری علی‌رغم ضرورت وجود رهبری. 28

 

1. 1. 1. 2. تضعیف رهبری. 29

 

1. 1. 2. استبداد و خودکامگی. 39

 

1. 2. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 39

 

1. 2. 1. 2. حسّاسیّت امام علی (×) در نفی خودکامگی. 41

 

1. 2. 1. 2. استبداد، عامل تباهی. 45

 

1. 2. 1. 2. حکومت عثمان، حکومت مستبدّانه 47

 

1. 2. 1. 2. پیامدهای استبداد 48

 

1. 1. 2. قدرت‌طلبی. 48

 

1. 3. 1. 2. قدرت، زمینۀ استبداد 50

 

1. 3. 1. 2. آفات قدرت‌طلبی. 50

 

1. 1. 2. خشونت‌ورزی. 52

 

1. 4. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 52

 

1. 4. 1. 2. خشونت‌ورزی بدترین خصلت.. 52

 

1. 2. عوامل سیاسی تحکیم‌کنندۀ جامعه 54

 

1. 2. 2. ولایت‌پذیری. 54

 

1. 1. 2. 2. نقش اساسی رهبری. 54

 

1. 1. 2. 2. عوامل موفّقیّت در رهبری. 58

 

1. 2. 1. 2. 2. رعایت حقوق دو طرفه 61

 

1. 2. 2. آگاهی بخشی و بصیرت.. 62

 

1. 2. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 63

 

1. 2. 2. 2. نقش بصیرت در رفع خودکامگی. 63

 

1. 2. 2. 2. بصیرت‌افزایی‌های حضرت علی (×) 63

 

1. 2. 2. مشورت.. 66

 

1. 2. 2. به‌سامانی نظام حکومتی وارسته از خودکامگی. 69

 

1. 4. 2. 2. دقّت در گزینش کارکنان. 69

 

1. 4. 2. 2. انتقادپذیری. 70

 

1. 2. 2. حاکمیّت فرهنگ عقلانیت و دوراندیشی. 71

 

1. 5. 2. 2. تعقّل. 71

 

1. 5. 2. 2. تفکّر. 72

 

1. 5. 2. 2. تدبّر. 75

 

1. 5. 2. 2. نظارت و بازرسی. 79

 

1. 2. 2. نبود فرهنگ قدرت‌طلبی. 81

 

1. 2. 2. مهرورزی. 84

 

1. 2. 2. رفق‌ورزی. 85

 

1. 8. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 86

 

1. 8. 2. 2. رفق‌ورزی در حکومت.. 86

فصل سوم عوامل اجتماعی فروپاشی جوامع. 90

 

1. 3. عوامل اجتماعی آسیب‌زننده به جامعه 91

 

1. 1. 3. اختلاف و تفرقه 91

 

1. 1. 1. 3. اختلاف، عامل شکست و نابودی. 91

 

1. 1. 1. 3. عوامل اختلاف.. 95

 

1. 1. 3. جهاد گریزی. 100

 

1. 2. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 100

 

1. 2. 1. 3. جهاد دفاعی. 102

 

1. 2. 1. 3. جهادگریزی، عامل شکست.. 102

 

1. 1. 3. ترک امر به معروف و نهی از منکر. 104

 

1. 3. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 105

 

1. 3. 1. 3. آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر. 105

 

1. 1. 3. ظلم و بی عدالتی. 107

 

1. 4. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 108

 

1. 4. 1. 3. ظلم و ستم عامل نابودی. 108

 

1. 4. 1. 3. انواع ظلم 112

 

1. 4. 1. 3. بدترین ظلم، ظلم به بندگان. 113

 

1. 5. 1. 3. اقسام آزادی. 115

 

1. 3. عوامل اجتماعی تحکیم‌کنندۀ جامعه 121

 

1. 2. 3. اتّحاد و انسجام ملّی. 121

 

1. 1. 2. 3. توصیه به همبستگی. 122

 

1. 1. 2. 3. آثار وحدت و پیوستگی اجتماعی. 123

 

1. 2. 3. حاکمیّت فرهنگ جهاد 127

 

1. 2. 2. 3. پای‌بندی به دفاع مشروع. 127

 

1. 2. 3. امر به معروف و نهی از منکر. 128

اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر. 128

 

1. 3. 2. 3. آثار امر به معروف و نهی ازمنکر. 128

 

1. 2. 3. عدالت.. 131

 

1. 4. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 131

 

1. 4. 2. 3. اهمیّت عدالت.. 131

 

1. 4. 2. 3. ویژگی‌ها و آثار عدالت.. 133

 

1. 4. 2. 3. حاکمان موفّق. 134

 

1. 2. 3. انصاف.. 135

 

1. 5. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 135

 

1. 5. 2. 3. انصاف، شاخصۀ یک جامعۀ بالنده 135

 

1. 2. 3. پاسداشت آزادی‌های عمومی. 138

 

1. 6. 2. 3. بسترهای آزادی. 140

 

1. 2. 3. مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها 143

 

1. 4. عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه 147

 

1. 1. 4. دنیاطلبی. 147

 

1. 1. 1. 4. مفهوم‌شناسی. 148

 

1. 1. 1. 4. دنیای مذموم و دنیای ممدوح. 148

 

1. 1. 1. 4. دنیاطلبی، ریشۀ همۀ فساد‌ها 149

 

1. 1. 1. 4. بی‌میلی امام نسبت به دنیا 150

 

1. 1. 1. 4. دنیاطلبی عامل ویرانی. 152

 

1. 1. 1. 4. آرزوهای طولانی برای زیستن در دنیا 154

 

1. 1. 4. وارونگی ارزشی در جامعه 155

 

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی در بیان حضرت امیر (×) 156

 

1. 2. 1. 4. وارونگی در آینده 158

 

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی مقدّمۀ سقوط. 158

 

1. 1. 4. برسرکار آمدن نابخردان و نابه‌کاران. 159

 

1. 1. 4. جهل و نادانی. 162

 

1. 4. عوامل فرهنگی تحکیم‌کنندۀ جامعه 167

 

1. 2. 4. نگاه درست به دنیا 168

 

1. 1. 2. 4. سیرۀ علوی، همدردی با مستضعفان. 168

 

1. 2. 4. آموزش و پرورش عمومی. 170

 

1. 2. 4. علم و آگاهی. 171

 

1. 3. 2. 4. اهمیّت آگاهی. 172

 

1. 3. 2. 4.آگاهی حقّ مردمان. 173

 

1. 2. 4. مدیریّت خردمندان و تدبیرورزان. 175

 

1. 2. 4. عبرت‌گرفتن از گذشتگان. 178

 

1. 5. 2. 4. مفهوم‌شناسی. 179

 

1. 5. 2. 4. تشابه‌پذیری رویدادها 179

 

1. 5. 2. 4. توصیه به عبرت‌‌پذیری. 180

 

1. 5. 2. 4. نتیجۀ عبرت‌گیری. 185

 

1. 5. عوامل اقتصادی آسیب‌زننده به جامعه 189

 

1. 1. 5. فقر و ناداری. 189

 

1. 1. 1. 5. نگاه منفی به فقر و ناداری. 190

 

1. 1. 1. 5. فقر عامل نابودی. 192

 

1. 1. 5. تصرّف در بیت المال. 196

 

1. 2. 1. 5. خطر اطرافیان. 197

 

1. 1. 5. فرو رفتن در کام‌رانی. 198

2. 

3.  

 

1. 1. 5. توزیع نابرابر امکانات.. 203

 

1. 5. عوامل اقتصادی تحکیم‌کنندۀ جامعه 204

 

1. 2. 5. سفارش درباره مستضعفان و طبقۀ فرودین. 205

 

1. 2. 5. رفاه عمومی. 209

 

1. 2. 5. مالیات با برنامه 211

 

1. 2. 5. حراست از بیت‌المال. 213

 

1. 4. 2. 5. مفهوم‌شناسی. 213

 

1. 4. 2. 5. اهمیّت حراست از بیت‌المال. 213

 

1. 4. 2. 5. پای‌بندی حضرت به حراست از بیت‌المال. 217

 

1. 2. 5. برخورداری همگان از سرانۀ برابر. 226

 

1. 2. 5. بازرگانی و تولید 229

 

1. 2. 5. اعتدال و میانه‌روی. 232

نتیجه‌گیری. 236

 

پیشنهادها 237

 

منابع و مأخذ 238

 

منابع فارسی. 238

 

منابع عربی. 242

 

 

 

 

 

 

مقدّمه

 

همواره پرداختن به موضوعات مختلف در آموزه‌های دینی، مورد توجّه اهل تحقیق و پژوهش بوده است و هرکسی به تناسب شرایط مختلف، به برّرسی موضوعی در آموزه‌های دینی پرداخته است. یکی از منابع گران‌سنگ که از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین (×) ما را به واقعیّت‌های جهان رهنمون می‌سازد، نهج البلاغه است. هرکسی از دیدگاه خود در این کتاب غور می‌کند و موضوعاتی را برّرسی می‌کند و کسانی هم هستند که به یک موضوع می‌پردازند، امّا هرکدام از منظری این موضوعات را شناسایی می‌کنند. یکی از موضوعات اجتماعی که در نهج البلاغه، بایستی بدان پرداخته شود، علل فروپاشی و انحطاط جوامع است.

 

دغدغۀ بسیاری از دولتمردان و زمامداران این است که دوران حکومت و فرمانروایی خود را افزایش دهند و به‌طور ناگهانی و سریع از صفحۀ روزگار محو نشوند. طبق اصل قانونمند بودن جوامع و شباهت سرنوشت ملل و اقوام گوناگون، تعالی و انحطاط جوامع، عزّت و ذلّت آن‌ ها، از روی تصادف نخواهد بود. هر دولتی تلاش می‌کند تا سال‌های متمادی، قدرت و حکومت را در دست داشته باشد و با اقتدار بیشتری، حکمرانی کند، از این‌رو این موضوع بسیار حائز اهمیّت است و باید این عوامل از آموزه‌های دینی استخراج شود تا دولت‌ها از این عوامل دوری کنند و عواملی که قدرت آن‌ ها را تحکیم می‌کند، به کار ببندند.

 

یکی از موضوعاتی که در بیانات رهبر معظّم انقلاب مشاهده می‌شود، بحث انحطاط جوامع است که گویی یکی از مطالبات دیرین ایشان، استخراج و استنتاج این بحث از نهج البلاغه است. ایشان در خطبه‌های نمازجمعه سال 1367 در این‌باره فرمودند:

 

«عواملی که در درون جامعه به وجود می‌آید و جامعه را به ضعف و انحطاط دچار می‌کند و موجب زوال جامعه و دولت حق می‌شود، در قرآن و حدیث شمرده شده است. اگر قرآن و نهج البلاغه، و احادیث را مطالعه کنیم، خواهیم دید که خدای متعال و اولیای معصومین (^) این موضوع را بسیار مهم دانسته‌اند و به قدر کافی به ما مردم درباره آن توصیه کرده‌اند و راه و چاه را نشان داده‌اند.»[1]

 

دربارۀ علل سقوط و انحطاط جوامع، رساله‌هایی نگاشته شده است که هرکدام از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند، امّا به جهت اهمیّت موضوع و جامع نبودن مباحث پیشین، بر آن شدیم رساله‌ای جدید بنویسیم و گوشه‌ای دیگر از این مبحث مهم را بازگو کنیم.

 

پیش از پرداختن به متن اصلی، دو تذکر لازم است:

 

1ـ تمام ارجاعات نهج البلاغه، و شماره‌گذاری‌ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها، بر اساس فهرست نسخۀ صبحی صالح است.

 

2ـ در ترجمۀ متون نهج البلاغه، از کتاب‌های زیر استفاده شده است:

 

• ترجمه حسین ‏انصاریان، چاپ دوم، تهران، پیام آزادى، 1386؛

 

• ترجمه و شرح على نقى فیض الاسلام اصفهانى‏، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، 1379؛

 

• ترجمه جعفر شهیدى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهاردهم، 1378؛

 

• جعفری، سیّد محمّد مهدی، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

 

 

 

 

 

بخش اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

 

 

 

 

فصل اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

 

 

 

 

توجّه به مقدّماتی چون بیان مسألۀ تحقیق، سؤالات، فرضیّات، اهداف و ضرورت آن برای دست‌یابی به دورنمایی از جهت پژوهش رساله و مسیر حرکت علمی آن، الزامی است. از این رو در بخش کلیّات به آن‌ ها پرداخته‌ایم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق

 

یکی از مسائل اساسی در همۀ جوامع، برّرسی علل و عوامل عظمت و انحطاط آن‌ هاست و این موضوع گذشته از قرآن کریم در نهج ‌البلاغه و آموزه‌های امام علی (×)، برجستگی ویژه‌ای دارد که آن‌ ها را نسبت به دیگر منابعی که در آن‌ ها بحثی بدین امر اختصاص یافته ممتاز ساخته است. امام علی (×) به‌دلیل آشنایی عمیق با قرآن کریم و بینش ژرف‌اندیش و شناخت عمیقی که از قوانین الهی و سنّت‌های تاریخی داشته و نیز تجربۀ تاریخی دوران خودش، آموزه‌ها و نکات بسیاری درباره علل و عوامل انحطاط، آسیب‌دیدگی و فروپاشی جوامع مطرح کرده است. استخراج این مطالب و دسته‌بندی و تحلیل محتوای آن‌ ها می‌تواند منظومه‌ای گرانقدر در این موضوع فراهم کند که این پایان‌نامه بر آن است تا با روش تحلیل محتوا و نگاه موضوعی بر اساس قواعد فقه‌الحدیثی و تشکیل خانوادۀ حدیث این موضوع را سامان دهد.

 

[1]. علیقلی، محمّد مهدی، نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1379، ص 47.

اولین سخنی که انبیاء در میان امت‌های خود بر زبان جاری کرده و مردم را به آن دعوت نمودند وجود خدا، توحید و یگانگی خداوند متعال بود. بی شک اولین و حداقلی ترین عامل در وحدت و هماهنگی ابناء بشر این است که خدای واحدی داشته باشند که همگی به سوی او رو نمایند و از این لحاظ با یکدیگر پیوند داشته باشند.

 

امروز شاهد هستیم که جمیع ابناء بشر بر وجود خدا با یکدیگر متحدند حتی آنان که خود را لائیک و کمونیست می‌دانند در درون خود به وجود خدا معترفند چرا که وجود خدا امری فطری است و در نهاد هر انسانی تعبیه گردیده؛ پس احدی نمی‌تواند بگوید من به وجود خدا قائل نیستم و اگر چنین گفت بی‌شک دروغ می‌گوید. در میان ادیان آسمانی بزرگ یعنی مسیحیت و یهود و اسلام، مسیحیان دچار شرک گردیده و برای خدا فرزند و زاد و ولد قائل شدند اما یهودیان و مسلمانان معتقدند خدا یکتا و یگانه است و در خدایی شریکی ندارد. البته یهودیان با آن که موّحد هستند اما در دیدگاه آنان خدا از بندگان خود ضعیف تر بوده و بسا در مواردی گوش به فرمان بندگان خویش است به ویژه آن که از یهود حساب برده و حتی بیم درگیر شدن با یهود را دارد. چنین اعتقادی به مراتب از شرکی که مسیحیان بدان گرفتارند بدتر است. اما مسلمانان با آنکه به فرقه‌های متعدد دچار شدند اما همگی بر وحدانیت و احدیت خدا در جمیع جهات تاکید داشته در این امر عظیم با یکدیگر متحدند. چنین اعتقادی از زمان رسول خدا6 وجود داشته و حتی تا چندین قرن بعد از رسول خدا نیز مسلمانان با وجود اختلافات بسیار، در وحدانیت و احدیت خداوند  متعال با یکدیگر متفق القول بودند تا آن که در قرن هفتم در میان حنابله شخصی به نام ابن تیمیه ظهور یافت و با ابراز عقاید خود و انتشار آن در میان مسلمانان اهل سنت، بنای تفرقه و اختلاف را نهاد. در این میان علمای اهل سنت نیز بیکار ننشسته با او به مقابله برخواستند و بر او سخت گرفتند و همین امر مانع از گسترش عقاید پوچ وی گردید لکن در حدود شش قرن بعد شخصی به نام محمد بن عبد‌الوهاب باز از میان حنبلیان ظهور یافت که با شدت بسیاری سعی در زنده کردن عقاید ابن تیمیه نمود و در این راستا با حمایتهای انگلیس و حکام عربستان و با زور شمشیر عقاید خود را ترویج داد و در بسیاری موارد با ایجاد ارعاب، بسیاری از علمای اهل سنت را که با آنها مخالف بودند با خود همراه ساختند. ابن تیمیه و پیرو او عبد‌الوهاب تعریف جدیدی از توحید ارائه داده بودند و به تمام چیزهای که در میان مسلمین جهت ارتباط با خداوند متعال شایع بود حمله کردند و اعتقاد به آنها را شرک می‌دانستند مانند توسل به انبیاء و اوصیا و رسول خدا6 و توسل به اهل بیت مکرم ایشان، توسل به صحابه، رفتن به زیارت قبور، خواند خداوند متعال به انبیاء و رسولش و یا صحابه.

 

در زمان حاضر پیروان عبدالوهاب اشکالات بسیاری بر عقیده‌‌ی فریقین بخصوص شیعیان وارده کرده و کتابهای بسیاری را در این زمینه به چاپ رسانده‌‌اند. یکی از کسانی که در این زمینه شبهاتی ایجاد کرده شخصی به نام اشرف محمد الجیزاوی است که برای این منظور کتابی با عنوان «عقائد الشیعه» نوشته است. در این رساله می‌خواهیم ده شبهه از شبهات ایشان را که همان شبهات و اشکالاتی است که نوعاً از ناحیه وهابیت مطرح می‌گردد بررسی کرده و پاسخ دهیم تا اعلام کنیم که شیعیان نه تنها مشرک نیستند بلکه موحد واقعی شیعیان هستند.

 

 

 

 

فصل اول: کلیات

 

• معرفی و تبیین موضوع

 

• اهمیت و ضرورت موضوع

 

• سوالات تحقیق

 

• پیشینة تحقیق

 

• فرضیه‌ها و نظریه‌های بدوی تحقیق

 

• روش تحقیق

 

 

1-1- معرفی و تبیین موضوع

 

با توجه به شبهات و اتهاماتی که از سوی آقای اشرف الجیزاوی در کتاب «عقائد الشیعه» مبنی بر مشرک و اهل بدعت بودن به شیعیان نسبت داده شده و این شبهات ممکن است برای کسانی که کتاب مذکور را مطالعه می‌کنند موجب انحراف و بدبینی نسبت به مکتب تشیع گردد لذا بر آن شدیم تا در این رساله به پاره‌ای از این اتهامات و شبهات پاسخ داده و اثبات نمایم که عقاید شیعیان نه تنها شرک نیست بلکه چنین عقایدی عین توحید است و اصولاً توحید بدونه داشتن چنین عقایدی محقق نخواهد شد.

 

1-2- اهمّیت و ضرورت موضوع

 

اهمّیت پرداختن به چنین موضوعاتی از آنجا ناشی می‌شود که تشیع در عصر حاضر در بین جوامع غیر اسلامی و حتی اهل سنت از رشد قابل توجهی برخوردار بوده و همین امر موجب نگرانی علمای مسیحی و اهل سنت و حتی حکام سیاسی کشور‌های جهان به ویژه اسرائیل و چند کشور عربی گردید است؛ زیرا مکتب تشیع بسیار عقلانی و معتدل بوده و پاسخگوی تمام نیازهای بشری است و از خصوصیات بارز این مکتب آزادگی و صلح و ظلم ستیزی و عدالت اجتماعی و حاکمیت خدا و قوانین الهی بر مردم است و چنین خصوصیاتی باعث گردیده تا تشنگان حقیقت و جوانان سرخوردة اهل سنت به تشیع و یا حداقل دوستی با شیعیان گرایش پیدا کنند. علت چنین امری نیز آن است که مردم بیدار جهان مشاهده می‌کنند که حکومت شیعی ایران توانسته با وجود انواع و اقسام فشارها و تحریم‌ها و جنگ تحمیلی و شدیدترین نوع دشمنی‌ها نه تنها در برابر دشمنان ایستادگی نماید بلکه به پیشرفتهای قابل توجهی در زمینه‌های علمی و سیاسی دست یابد و امروز به عنوان تنها کشور اسلامی‌ای مطرح باشد که غرب و تمام کشورهای عربی منطقه و به ویژه اسرائیل از آن حساب برده و برایش احترام قائلند و هیچ مشکل منطقه‌ای بدونه دخالت ایران قابل رفع نیست و از آن طرف مشاهده می‌کنند که چگونه در دهه‌ های گذشته شش کشور عربی شکسته مفتضحانه‌ای را از اسرائیل نو پا متحمل شدند و موجبات تسلط کافران را بر ایشان فراهم آورده و اعراب و مسلمانان را خوار و ذلیل نمودند و کار بدان جا رسیده که امروز هیچ کشور سنی نشین و عربی قادر نیست بدونه اجازه اسرائیل آب بخورد. از آن طرف می‌بینند که یک گروه کوچک شیعه در لبنان چگونه در برابر حملات اسرائیل تا دندان مسلح مقاومت کرده و آنان را با حقارت تمام شکست دادند و هیمنه و هیبت پوشالی اسرائیل را فرو ریختند. آری چنین مشاهداتی باعث گردید تا اهل تسنن به تشیع گرایش یابند و همین امر موجبات نگرانی مستکبران و البته وهابیان را به دنبال داشته و ترس بزرگی را در میانشان پراکنده ساخته و این امر موجب گردید تا این دو دسته یعنی مستکبران و وهابیان دست به دست یکدیگر داده تا با ایجاد شبهه و منحرف و مشرک و کافر و نجس نشان دادن شیعیان اولاً از گرایش جوانان اهل سنت به تشیع جلوگیری نمایند و ثانیاً موجبات تفرقه و دشمنی این دو گروه با یکدیگر را فراهم سازند تا در سایه این دو هدف به هدف اصلی خود که همان حاکمیت بر جوامع مسلمین است دست یابند.

 

پس لازم است که ما به چنین شبهات و اتهاماتی پاسخ گفته و جوامع اهل سنت را از نظرات و عقاید خود که کاملاً منطقی و عقلانی است آگاه نماییم و بدین طریق نه تنها بدبینی آنان را مرتفع نماییم بلکه باعث وحدت و یکپارچگی جوامع مسلمین گردیم و دشمن را از بین خود بیرون رانیم.

 

جدای از آنچه بیان کردیم چنین شبهاتی در میان شیعیان کم اطلاع و بعضاً سست عقیده باعث می‌گردد تا آنان نیز به انحراف کشیده شده و به ظلالت و تباهی گرفتار آیند و یا اگر هم افرادی تحصیل کرده و معتقد باشند به علت آگاه نبودن به منطق و دلایلی که پشت اعتقاداتشان است در جوامع دانشگاهی و مناظرات و یا هر جای که چنین بحث‌های مطرح می‌گردد دچار مشکل و نوعی سرخوردگی گردند. پس لازم است که چنین کتاب‌ها و چنین شبهاتی بررسی شده و پاسخ داده شود تا شیعیان بر عقیده خود راسخ گشته و با افتخار مکتب خود را برای همگان نشر دهند.

161

 

4.1. قاطعیت در برخورد با متخلّفین 163

 

4.1.1. اجرای حدّ بر مرد بنی اسدی 164

 

4.1.2. تهدید کارگزار خیانتکار 164

 

4.1.3. استرداد گردنبند به بیت المال 165

 

4.2. تقسیم بندی واکنشها 166

 

4.2.1. واکنش نسبت به متخلّفین 167

 

4.2.1.1. واکنشهای گفتاری 167

 

1ـ تذکّر 168

 

• تذکّر به عثمان بن حنیف 168

 

• تذکّر به شریح قاضی 169

2ـ اخطار 171

 

• اخطار به یزید بن قیس ارحبی 171

3ـ سرزنش و توبیخ 172

 

• سرزنش کمیل 173

4ـ تهدید 174

 

• تهدید زیاد بن ابیه 175

 

• تهدید اشعث بن قیس 175

5ـ نفرین 177

 

• مفهوم نفرین 177

 

• جایگاه نفرین در اسلام 177

 

• آثار نفرین 178

 

• نفرین حضرت امیر7 به یزید بن حجّیه تیمی 179

4.2.1.2. واکنشهای رفتاری 180

 

الف) عزل کارگزار متخلّف 180

 

موارد عزل کارگزار متخلف 181

 

1ـ فساد مدیران 181

 

2ـ عدم اطاعت از دستورات حاکم در حدود وظایف اداری 182

 

 

• تمرد ابوموسی اشعری از فرمان امیرالمؤمنین7 183

3ـ خیانت در بیت المال 183

 

ب) کیفر با تازیانه 185

 

ج) زندان 186

 

د) تغییر محلّ جغرافیایی خدمت 187

 

هـ) اجرای حدود الهی 188

 

4.2.2. واکنشها نسبت به تخلّفات 189

 

4.2.2.1. بازخواست مالک اشتر 189

 

• علت ابقاء ابوموسی اشعری در امارت کوفه 190

4.2.2.2. تخریب خانه‌ی کارگزاران متخلّف 192

 

4.2.2.3. نفرین امیرالمؤمنین7 به یزید بن حجیه 193

 

4.3. تحلیل و اعتبار سنجی واکنشهای نامتعارف امیرالمؤمنین7 نسبت به تخلّفات کارگزاران 195

 

4.3.1. مجازات ابن هرمه (کارگزار سوق الاهواز) 196

 

 

4.3.1.1. بررسی سندی 198

 

• پاسخ پرسش اوّل 198

 

• پاسخ پرسش دوّم 199

 

• در فقه شیعه 199

4.3.1.2. بررسی محتوایی 201

 

الف) شخصیت ابن هرمه 202

 

ب) شخصیت رفاعة بن شداد 202

 

• رفاعة بن شداد در منصب قضاوت 203

ج) مجازات ابن هرمه 203

 

4.3.2. تخریب خانه‌ی کارگزاران متخلّف 205

 

ضمائم 210

 

فهرست منابع 220

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اوّل : کلیات و مفاهیم

 

 

 

1.1. کلیات

 

 

 

1.1.1. بیان مسأله

 

همواره و در نوع حکومتها برخی از کارگزاران حکومتی بنا بر دلایلی، با نقض قوانین و مقرّرات مربوط به شغل خود ـ و حتّی در خارج از حوزه‌ی کاری و شغلی و بیرون از اداره ـ مرتکب تخلّفات مختلفی از قبیل تخلّفات اقتصادی، اجتماعی، قضایی و حتّی اخلاقی شده‌اند. از طرفی به دلیل تأثیری که تخلّفات کارگزاران در تخریب اجتماع و انحراف عمومی جامعه دارد، پیشگیری از تخلّفات و در نهایت برخورد با کارگزاران خاطی نیز در همه‌ی حکومتها رایج بوده، و بدون استثنا در همه‌ی حکومتها از شیوه‌های گوناگونی برای مجازات متخلّفین استفاده شده است. امّا گاهی در این برخوردها افراط و تفریطهایی صورت گرفته است به طوری که گاهی تناسب بین تخلّف و مجازات رعایت نشده است و گاهی آداب مجازات رعایت نشده است و گاهی نیز به خاطر برخی ملاحظه کاریهای سیاسی، اجتماعی و قومی، با متخلّفین هیچگونه برخوردی نشده است.

 

در این میان، حکومت امیرالمؤمنین7 نیز ــ که به عنوان یک حکومت اسلامی، حق مدار و عدالت طلب مطرح است و در رأس آن یک انسان کامل و معصوم قرار دارد ــ از این قاعده مستثنی نبوده و برخی از کارگزاران حکومت علوی نیز مرتکب تخلّفاتی شده‌اند و أمیرالمؤمنین7 با در نظر گرفتن شرایط و با توجّه به نوع و میزان تخلّف، بدون هیچگونه ملاحظه کاری سیاسی، اجتماعی و قومی، قاطعانه با متخلّفین برخورد می‌کرده است. نوع تخلّفات انجام شده، علل ارتکاب تخلّفات و برخوردهای أمیرالمؤمنین7 با متخلّفین، از جمله مواردی است که در این پژوهش مورد تحلیل و بررسی قرار خواهند گرفت.

:

 

 

 

واقعه کربلا نقطه عطفی در تاریخ تشیع است. گرچه مذهب شیعه همزمان با بعثت پیامبر اکرم (ص) شکل گرفت و ابوذر، سلمان، مقداد و عمار یاسر نخستین شیعیان علی (ع) در دوران زندگی پیامبر بودند، ولی یادآوری از خودگذشتگی و فداکاری امام حسین (ع) برای دفاع از حق در محرم سال 61 هجری و مصائب و رنج هایی که در این راه متحمل شدند، عامل اصلی گسترش تشیع در طول تاریخ بوده است. قیام امام حسین (ع) معیاری شد برای مبارزه حق با باطل، بلافاصله بعد از واقعه کربلا یک رشته قیام های شیعی آغاز شد که تا میانه سده سوم هجری ادامه یافت و موجب گسترش تشیع گردید.

 

هرچند انشعابی که در میان شیعیان روی داد، آنان را پراکنده ساخت، ولی همین عامل به ظاهر منفی به عامل مثبتی برای رواج مذهب شیعه تبدیل شد و پراکنده شدن فرق شیعه در شرق و غرب قلمرو مسلمانان موجبات گسترش تشیع را فراهم کرد. مذهب تشیع با همه فشارها و محدودیتهایی که تحمل کرد به حیات خود ادامه داد و طی دو و نیم سده در سایه رهبری پیشوایان شیعی متناسب با شرایط سیاسی، فرهنگ شیعی گسترش یافت، به نحوی که در پایان سده سوم شیعیان بر بخش وسیعی از سرزمین های اسلامی فرمانروایی یافتند.

 

لازم به ذکر است که مؤثرترین قیام ها و بیشترین شهادت ها در دوره بنی عباس بوده است و بیش تر قیام های دوره اموی برای خونخواهی از امام حسین ( ع) و شهیدان کربلا صورت می گرفت، در حالی که اکثر قیام های عصر بنی عباس برای برقراری حکومت اسلامی انجام می شد. عباسیان با ادعای انتساب به خاندان پیامبر و شعار جلب رضایت و احقاق حقوق از دست رفته آنان قدرت را به دست گرفتند. گروهی از شیعیان پس از دوران سختی كه در زمان امویان پشت سرگذاشته بودند به عباسیان كه با شعار “الرضا من آل محمد” بر سركار آمده بودند، امید بستند.

 

بعدها رویگردانی عباسیان از این شعار و تحت فشار و شكنجه قرار گرفتن علویان موجب جدایی این دو جریان شد و قیام ها و شورش های مختلفی در نواحی مختلف در دوران خلفای عباسی به رهبری علویان سازماندهی شد.

 

برای بررسی قیام های علویان بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین ابتدا لازم است به نقش شیعیان یا به طور کلی علویان در تاریخ اسلام پرداخت، سپس به بررسی کتاب هایی که به عنوان مقتل نوشته شده اند و تبیین جایگاه کتاب مقاتل الطالبیین و جایگاه این کتاب در مقایسه با کتب دیگر پرداخت.

 

پس از آن ضروریست مختصری به بررسی قیام امام حسین با این دیدگاه که بنیان همه قیام های شیعی و علوی به گونه ای به این قیام برمی گردد ، پرداخت . سپس قیام هایی که در دو دوره بنی امیه و بنی عباس رخ داده به تفکیک بررسی کرد. قیام ها دوره اموی به صورت مختصر عبارتند از: قیام توابین، قیام مختار ثقفی، قیام زید و هم بایستی به نقش تفکر شیعی و علوی به ویژه شعار بسیار موثر ” الرضا من آل محمد(ص) ” در سقوط دولت امویان و تأثیر و تأثرات علویان و عباسیان را و هم چنین چگونگی به قدرت رسیدن و پس از آن را مورد بازخوانی قرار داد.

 

پس از تبیین جایگاه و نقش آفرینی مبانی فکر شیعی در به قدرت رسیدن عباسیان، ضروری است چگونگی تقابل شیعه، علویان و عباسیان و مبانی ، علل و عوامل شکل گیری قیام های شیعی و تداوم آن بحث و تجزیه و تحلیل شود و با منابع دیگر تطبیق و ازریابی شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

 

کلیات تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-1: سئوال اصلی تحقیق ( مسئله تحقیق یا طرح موضوع ):

 

سوال اصلی:

 

بازتاب های فکر ، اندیشه و رفتار قیام کنندگان علوی بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین چگونه بوده است؟

 

سؤالات فرعی :

 

1. در دوره های اموی و عباسی چه قیام های علوی با چه اهدافی شکل گرفت؟

 

1. موضع ائمه معصوم(ع) در رابطه با قیام های علوی چه بوده است؟

 

1. نحوه برحورد حاکمان غاصب با قیام های علوی چگونه بوده است؟

 

1. قیام های شیعی و علوی چه تأثیری در گرایش مردم به تشیع داشته است؟

 

1. کتاب مقاتل الطالبیین چه جایگاهی در بین کتب مقاتل دیگر دارد؟

1-2: بیان مسئله: ( شامل تشریح ابعاد ، حدود مسئله ، معرفی دقیق آن ، بیان جنبه های مجهول و مبهم ، متغیر های مربوطه سوالات تحقیق ، منظور تحقیق )

 

در قیام های دینی آن چه که مد نظر است خدا، دین خدا، مقررات و دستورات دینی و … است و انگیزه های شخصی و فردی در آن جایی ندارد؛ پس از فاجعه کربلا، بسیاری از بزرگان کوفه که با دعوت از حسین بن علی(ع)به او وعده یاری داده،سپس پیمان گسسته‌ و او را در کربلا تنها نهاده بودند؛از کرده خویش پشیمان‌ شدند و عدم وفای به عهد خویش را با شوریدن بر خلافت اموی‌ جبران ساختند و از اینجا بود که قیام های شیعه و علوی بر ضد حکومت های اموی و عباسی آغاز شد.

 

با توجه به گستردگی قیام ها بهتر آن است که برای کار عمیق تر به قیام های موجود در کتاب مقاتل الطالبیین که از قیام توابین شروع و تا سال 313 تا عهد مقتدر عباسی پایان می پذیرد ، پرداخته شود.

 

برای بررسی قیام های علویان بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین ابتدا لازم است به نقش شیعیان یا به طور کلی علویان در تاریخ اسلام پرداخت، سپس به بررسی کتاب هایی که به عنوان مقتل نوشته شده اند و تبیین جایگاه کتاب مقاتل الطالبیین و جایگاه این کتاب در مقایسه با کتب دیگر پرداخت.

 

پس از آن ضروریست مختصری به بررسی قیام امام حسین با این دیدگاه که بنیان همه قیام های شیعی و علوی به گونه ای به این قیام برمی گردد ، پرداخت . سپس قیام هایی که در دو دوره بنی امیه و بنی عباس رخ داده به تفکیک بررسی کرد. قیام ها دوره اموی به صورت مختصر عبارتند از: قیام توابین، قیام مختار ثقفی، قیام زید و هم بایستی به نقش تفکر شیعی و علوی به ویژه شعار بسیار موثر ” الرضا من آل محمد(ص) ” در سقوط دولت امویان و تأثیر و تأثرات علویان و عباسیان را و هم چنین چگونگی به قدرت رسیدن و پس از آن را مورد بازخوانی قرار داد.

 

پس از تبیین جایگاه و نقش آفرینی مبانی فکر شیعی در به قدرت رسیدن عباسیان، ضروری است چگونگی تقابل شیعه، علویان و عباسیان و مبانی ، علل و عوامل شکل گیری قیام های شیعی و تداوم آن بحث و تجزیه و تحلیل شود و در نهایت سیستم فکری، رفتاری رهبران قیام ها به تفکیک استخراج و با منابع دیگر تطبیق و ازریابی شود.

و ماحصل روایت………………………………………………………………………………………… 94

• 1. 3. 3. ابتدا روایت سپس سند…………………………………………………………………………………………… 94

 

• 1. 3. 3. اجماع مسلمین، تأیید روایت……………………………………………………………………………………… 95

 

• 1. 3. 3. اشاره به ادامه‌دار بودن حدیث بدون ذکر کامل آن……………………………………………………………….. 95

 

• 3. 3. روش تعامل علامه بلاغی با روایات به لحاظ ظاهری با توجه به سند………………………………………….. 98

 

• 2. 3. 3. انواع شیوه‌های نقل سند…………………………………………………………………………………………. 98

 

• 2. 3. 3. داوری اسناد روایات در آلاء الرحمن……………………………………………………………………………. 105

 

• 2. 3. 3. سند در المیزان…………………………………………………………………………………………………. 109

 

• 3. 2. 3. 3. گزارش اسناد…………………………………………………………………………………………….. 109

 

• 3. 2. 3. 3. داوری اسناد روایات در المیزان………………………………………………………………………….. 111

نتایج و پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………………. 112

 

جمع بندی روش های علامه بلاغی& در تعامل با روایات…………………………………………………………………. 112

 

جمع بندی روش علامه بلاغی &وعلامه طباطبایی&……………………………………………………………………… 114

 

 

پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………………………… 115

 

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………… 116

 

منابع عربی……………………………………………………………………………………………………………………. 116

 

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………………… 117

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش اول:
کلیات و مفاهیم

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. 1. فصل اول: کلیات

 

1. 1. 1. بیان مسئله تحقیق

بخش زیادی از تفسیرهای جهان اسلام را روایات تفسیری رقم می‌زند، به دیگرسخن مفسران در بخش قابل توجهی از تفسیر و تبیین آیات الهی، با توجه و استناد به روایات به بحث و بررسی پرداخته‌اند.

 

این رویارویی بر چه مبنایی استوار است؟ مفسران درتبیین آیات وتفسیر آموزه‌های قرآنی چگونه و از چه نوع روایاتی بهره گرفته اند؟ بواقع موضوع بنیادین این پژوهش چگونگی رویکرد مفسران به سنت در تفسیرقرآن است؛ که آن را بر پایه‌ی «آلاء الرحمن شیخ محمد جواد بلاغی» و نیز تطبیق با تفسیر «المیزان» سامان خواهیم داد. بررسی چگونگی دیدگاه مفسران درباره روایات تفسیر و حد و حدود حجیت آن گو اینکه کما بیش درمنابع تفسیر مجال طرح یافته است؛ اما چگونگی تعامل مفسران باسنت در تفسیر قرآن افزون برآنچه که یاد شد؛ آنگونه موردی به بحث نهاده نشده است. از این زاویه موضوع این پژوهش نو و جدید می‌باشد.